Πώς να χακάρεις ένα μυαλό #23: Κι άλλη θρησκεία

 

Γιατί οι θρησκείες επιβιώνουν τόσους και τόσους αιώνες;
Γιατί μετά από τόσο αντίλογο εξακολουθούν να έχουν δισεκατομμύρια οπαδούς -από ευκαιριακούς πιστούς των γιορτινών περιόδων μέχρι τζιχαντιστές που είναι έτοιμοι να θυσιάσουν τη ζωή τους- ανά τον κόσμο; Τι είναι αυτό που κάνει τις θρησκείες τόσο ισχυρές;

Σίγουρα όχι η κάθε είδους «αλήθεια», όπως είπαμε και στο προηγούμενο άρθρο. Εκεί έκανα την υπόθεση ότι η θρησκεία δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα πανίσχυρο μνημιδιακό σύμπλεγμά, ένας πανίσχυρος πολιτισμικός ιός, που δύσκολα θα φύγει από το παρασκήνιο. Άλλωστε επιβίωσε χιλιάδες χρόνια και ταυτόχρονα εξελίσσονταν για να γίνει όλο και πιο δυνατός, πιο αποδοτικός, πιο επιτυχημένος. Όπως σας υποσχέθηκα, σήμερα θα αναλύσουμε το γονιδίωμα αυτού του ιού: τα μνημίδια που τον απαρτίζουν.

Αυτά έρχονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες. Για αρχή ας πάρουμε τα δομικά μνημίδια, εκείνα που είναι επιτυχημένα μόνο και μόνο εξαιτίας των μνημιδιακών νόμων για την αναπαραγωγή και επιβίωση. Ποια είναι αυτά; Ας δούμε…

Φωτογραφία: applefight

Πρώτα από όλα έχουμε το μνημίδιο της Παράδοσης. Ένα μνημίδιο στρατηγικής του τύπου «κάνε αυτό και μετάδωσε το και στις επόμενες γενιές». Η Παράδοση σε προγραμματίζει για επανάληψη και μαζί της κουβαλά και τα υπόλοιπα μνημίδια της θρησκείας.

Από τις αρχαίες θρησκείες και ναούς ως τα μοναστήρια του Αγίου Όρους, κι από ανατολίτικα τελετουργικά και έθιμα μέχρι τα Χριστούγεννα και το Ραμαζάνι, η Παράδοση είναι πανταχού παρούσα. Βέβαια, αν το καλοσκεφτείς, η κάθε παράδοση δεν κρατείται επειδή η εκάστοτε θρησκεία είναι η «αληθινή». Εδώ το αίτιο και το αιτιατό αντιστρέφονται. Η θρησκεία θεωρείται «αληθινή», ΕΠΕΙΔΗ η παράδοση κρατείται.

Είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους επιβίωσαν οι θρησκείες. Κάπου και κάποτε ενσωμάτωσαν παραδόσεις, ακριβώς επειδή με αυτό τον τρόπο είχαν περισσότερες πιθανότητες για επιβίωση και αναπαραγωγή.

Φωτογραφία: DrewHopper

Στη συνέχεια έχουμε τον Ευαγγελισμό, δηλαδή τον προσηλυτισμό σε όλο του το φάσμα. Ένα μνημίδιο στρατηγικής που ουρλιάζει «εξάπλωσέ με και σε άλλους». Ένα ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι δεν έχουν όλες οι θρησκείες το ίδιο επίπεδο προσηλυτισμού. Δεν χτυπούν όλες οι θρησκείες τα κουδούνια για να μας μιλήσουν για τους σωτήρες τους, ούτε μοιράζουν όλες φυλλάδια στο δρόμο. Όμως δεν θα βρεις ούτε μία που δεν το κάνει στα παιδιά της. Ως εκ τούτου ο Ευαγγελισμός δουλεύει καλύτερα σε συνεργασία με το μνημίδιο «κάνε πολλά παιδιά», κάτι που βλέπουμε π.χ. στην καθολική εκκλησία ή τους μορμόνους.

Αυτός είναι ένας άλλος λόγος του γιατί η θρησκεία είναι επιτυχημένη. Επειδή ενσωμάτωσε κάποια στιγμή τον Ευαγγελισμό, ο οποίος φυσικά είναι άσχετος με το «ευ ζην» που προσφέρει η κάθε θρησκεία. Γιατί μια θρησκεία που θα πρόσφερε την δυνατότητα μιας πολύ πλήρους και ευτυχισμένης ζωής, αλλά υπολείπονταν αυτού, δεν θα ήταν επιτυχημένη στην αναπαραγωγή και οι πιθανότητες θα ήταν εναντίον της.

Στη συνέχεια έχουμε το «να βγάζει νόημα», την εύκολη Κατανόηση. Όπως έχω πει και σε παλιότερο άρθρο, μνημίδια που είναι εύκολα κατανοητά έχουν πολύ περισσότερες πιθανότητες επιβίωσης μόνο και μόνο εξαιτίας του τρόπου λειτουργίας του ανθρώπινου μυαλού.

Έτσι λοιπόν θρησκείες που προσφέρουν έτοιμες και απλές απαντήσεις είναι πιο δημοφιλείς και επιτυχημένες από άλλες που σε προτρέπουν να ανακαλύψεις μόνος σου, π.χ. Ζεν. Εννοείται ότι οι απαντήσεις που δίνονται δεν χρειάζεται να είναι αλήθεια -και μπορείτε να ρωτήσετε τον Άγιο Βασίλη για επιβεβαίωση-, όσο είναι απλές και κατανοητές.

Τελευταίο από τα δομικά μνημίδια μιας θρησκείας είναι η Επανάληψη. Τα διάφορα τελετουργικά σε τακτά χρονικά διαστήματα είναι συνυφασμένα με την πρακτική κάθε δόγματος. Σου θυμίζω πρόχειρα τον κυριακάτικο εκκλησιασμό ή την καθημερινή προσευχή στο σχολείο. Γιατί όσο περισσότερο επαναλαμβάνεις μια ιδέα ή μια πράξη, τόσο πιο άνετα νιώθεις με αυτή και τόσο πιο δύσκολα αναρωτιέσαι. Σιγά-σιγά ιδρυματοποιείσαι σε αυτή, δηλαδή προγραμματίζεσαι. Οι θρησκείες εξελίχθηκαν να έχουν αυτό που θα σου πει κάθε καλός συνθέτης λαϊκών επιτυχιών: η επανάληψη πουλάει.

Παράδοση, Ευαγγελισμός, εύκολη Κατανόηση και Επανάληψη. Τόσο ισχυρά μνημίδια που η θρησκεία θα τα κατάφερνε και μόνο με αυτά. Όμως η εξέλιξη δεν σταμάτησε εκεί. Στην πορεία άρχισε να ενσωματώνει μνημίδια που ήταν επιτυχημένα απλώς και μόνο επειδή πατούσαν τα κουμπιά μας, δηλαδή μνημίδια που κέρδιζαν την προσοχή εκμεταλλευόμενα την ανθρώπινη φύση. Οι τακτικοί αναγνώστες αυτού του blog ίσως και να μπορούν να τα μαντέψουν…

Ξεκινάμε με το φαγητό. Καλά διάβασες, Φαγητό! Οι νηστείες και τα γιορτινά τραπέζια πατούν με τον καλύτερο τρόπο ένα από τα βασικά βιολογικά κουμπιά μας. Τα επικά τραπεζώματα και οι ιδιαίτεροι ανά περίσταση μεζέδες είναι ελκυστικά μνημίδια για όλους. Όσο για τις νηστείες, αυτές δημιουργούν γνωστική δυσαρμονία, η οποία ενισχύει τα μνημίδια για τα οποία νήστευες. Το πασχαλινό τραπέζι μετά από 40-ήμερη νηστεία είναι η καλύτερη ανταμοιβή, η οποία σου προσφέρεται επειδή ήσουν καλός πιστός ή πιστή, και τα κατάφερες!

Φωτογραφία: stoper

Δεύτερο βιολογικό κουμπί: το Σεξ. Σπάνια κάποια θρησκεία δεν έχει να πει κάτι για αυτό. Όμως για να είναι δραστικό συστατικό, το Σεξ θα πρέπει να είναι δεμένο με το υπόλοιπο σύστημα. Υπάρχουν διάφοροι τρόποι για να γίνει αυτό, από τον μονογαμικό γάμο μέχρι τις πόρνες των ναών στην αρχαία Ρώμη, και από τον ελεύθερο έρωτα των Rajneesh ως τα χριστιανικά κείμενα για το πώς και πότε πρέπει να γίνεται για να μην αποτελεί αμαρτία.

Τρίτο βιολογικό κουμπί, ο Φόβος, οπότε ας περάσουμε στο μνημίδιο της Ασφάλειας. Οι περισσότερες θρησκείες βασίζονται σε αυτό, είτε είναι ο φόβος του Θεού, είτε κάποιου είδους εξοστρακισμός από την κοινωνία. Ένα πολύ σημαντικό στοιχείο των περισσότερων συστημάτων πίστης είναι να δημιουργούν τεχνητούς κινδύνους και στη συνέχεια να προσφέρουν καταφύγιο από αυτούς (στην περίπτωση της κοινωνικής απομόνωσης, δεν είναι καν τεχνητός). Το να ζεις κάτω από την σκέπη του εκάστοτε θρησκευτικού συστήματος είναι η σωτηρία και η πολυπόθητη ασφάλεια.

Στη συνέχεια έχουμε το πρωταρχικό μνημίδιο της Κρίσης. Κάθε θρησκεία θα προσφέρει «καταφύγιο» σε περιόδους κρίσης -με το μνημιδιακό αζημίωτο-, ανεξάρτητα του πόσο ικανή είναι να το κάνει. Ένα πρόσφατο παράδειγμα είναι διάφοροι μητροπολίτες στους μήνες του κορονοϊού, οι οποίοι ισχυρίστηκαν όχι μόνο ότι δεν κολλάει με την Θεία Κοινωνία, αλλά και το ότι η Θεία Κοινωνία αποτελεί και το (κυριολεκτικό) φάρμακο και ασπίδα για τον Covid-19.

Φωτογραφία: kevron2001

Περνάω στο πρωταρχικό μνημίδιο του Προβλήματος, το οποίο είναι ιδιαίτερα ισχυρό σε έξυπνους, μορφωμένους ανθρώπους. Πρόκειται για την ιδέα ότι μια μυστηριώδης, πανάρχαιη γνώση θα αποκτηθεί μέσα από την μελέτη και επίλυση προβλημάτων στο πλαίσιο της ζωής του πιστού. Το Ζεν και το Τάο αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα. Στο χριστιανισμό υπάρχουν τόσα πολλά κείμενα που θα χρειάζονταν δύο ζωές για να τα διαβάσεις όλα. Όμως για αρκετούς ανθρώπους, η μελέτη είναι σημαντικό κομμάτι της ζωής τους. Έτσι, διαβάζουν και ξαναδιαβάζουν τη Βίβλο και άλλα ιερά κείμενα, πιστεύοντας ότι είναι γραμμένα απευθείας από τον Θεό, και θεωρώντας ότι θα λάβουν κάποιου είδους θεϊκή φώτιση, αν τελικά καταλάβουν κάτι παραπάνω.

Τελευταίο έχουμε το κουμπί του Να ανήκεις κάπου. Οι περισσότεροι άνθρωποι είναι ευαίσθητοι σε αυτό και θέλουν να ανήκουν σε κάποια ομάδα. Για πολλούς μοναχικούς ανθρώπους από μόνο του θα ήταν αρκετό, αρκεί η θρησκεία να προσέφερε τακτικές συναντήσεις και ευκαιρίες για κοινωνικοποίηση.

Πάει και αυτό! Τα μνημίδια που τραβούν την προσοχή μας: η Ασφάλεια, η Κρίση, το Φαγητό, το Σεξ, το Πρόβλημα και το Να ανήκεις κάπου, που μαζί με τα δομικά μνημίδια, που είδαμε πιο πάνω, βρίσκονται στον πυρήνα κάθε θρησκείας. Είναι επίσης ο λόγος που οι θρησκείες επιβίωσαν τόσα χρόνια και πιθανόν να επιβιώσουν άλλα τόσα…

Για να αποφύγω τις παρεξηγήσεις, θέλω να πω κάτι τελευταίο. Η ανάλυση που προηγήθηκε ήταν καθαρά φαινοτυπική. Όμως το να ξέρεις το πώς δουλεύει κάτι, δεν το κάνει απαραίτητα λάθος, όπως το να μην ξέρεις, δεν το κάνει απαραίτητα σωστό. Τελικά, είναι θέμα επιλογής, έτσι δεν είναι;

 

ΛΟΙΠΑ ΜΕΤΑΙΣΘΗΣΙΟΓΟΝΑ
(Βιβλιογραφία και προτεινόμενα αναγνώσματα)
Balkin J. M. Cultural Software: A Theory of Ideology (Yale University Press, 1998).
Lynch, Aaron. Thought Contagion: How Belief Spreads Through Society (Basic Books, 1996).
Post, Steven Garrand, Underwood, Lyn G. Altruism and Altruistic Love: Science, Philosophy & Religion in Dialogue (Oxford University Press, 2002).
Frankl, Viktor. Man’s Search for Meaning (Washington Square Press, 1984).