Αν πρόσεχες αυτά που έλεγα στα
προηγούμενα άρθρα αυτού του blog, θα έχεις καταλάβει ότι οτιδήποτε βρίσκεται μέσα στο μικρό
μας κεφάλι, όλες οι νοητικές διεργασίες, μπορεί να είναι μνημίδια, και τις
περισσότερες των περισσοτέρων φορών, είναι.
Σκεφτόμαστε
με μνημίδια, τα λόγια μας είναι μνημίδια που θέλουν να αναπαραχθούν, και οι
προσωπικότητές μας είναι σε μεγάλο βαθμό, το άθροισμα και η αλληλεπίδρασή τους.
Υπάρχει όμως μια νοητική διεργασία ακόμα πιο πολύπλοκη, κυρίως γιατί βρίσκεται
στα μύχια της ανθρώπινης ψυχής και από εκεί ύπουλα κινεί τα νήματα αυτού που
αφελώς καλούμε «μοίρα». Με την επιθυμία τελικά τι γίνεται;
Ας γυρίσουμε μισό αιώνα πίσω, τότε που ο νεαρός Rene Girard έπιανε δουλειά ως φιλόλογος για τα προς το ζην του. Άρχισε να μελετάει γαλλική λογοτεχνία, ώστε να είναι μπροστά από τους μαθητές του. Καθώς μελετούσε την ύλη, το ένα βιβλίο πίσω από το άλλο, άρχισε να παρατηρεί κάποιες περίεργες ομοιότητες από μυθιστόρημα σε μυθιστόρημα. Επεκτείνοντας την έρευνά του στην παγκόσμια λογοτεχνία (και αργότερα σε ιερά κείμενα διαφόρων θρησκειών) άρχισε να βλέπει ένα πανίσχυρο μοτίβο της ανθρώπινης συμπεριφοράς στην καρδιά της λογοτεχνίας… Η μίμηση είναι ένας βασικός μηχανισμός της συμπεριφοράς μας!
Μπορεί εμείς να νομίζουμε ότι οι αποφάσεις μας είναι αυτόνομες, όμως ο Girard είδε κάτι άλλο στην κλασσική, και όχι μόνο λογοτεχνία. Όλοι (μα όλοι) οι ήρωες έχουν κάποιο μοντέλο, κάποιον που θαυμάζουν και θέλουν να γίνουν σαν κι αυτόν.
 |
| Φωτογραφία: DISENT |
Αυτό τον οδήγησε στην θεωρία ότι, όπως οι ήρωες στα μεγάλα μυθιστορήματα λειτουργούν με βάση κάποιο εξιδανικευμένο μοντέλο, έτσι και οι άνθρωποι βασίζουν τις επιθυμίες τους πάνω στις επιθυμίες των άλλων, π.χ. στον καλύτερο μας φίλο ή ακόμα και σε κάποια διασημότητα που δεν θα γνωρίσουν ποτέ.
Σύμφωνα με τον Girard, ο άνθρωπος είναι ένα ον που «δεν ξέρει τι να επιθυμήσει». Για αυτό κοιτάζει τους άλλους για να αποφασίσει. Επιθυμούμε αυτό που επιθυμούν οι άλλοι, γιατί αντιγράφουμε την επιθυμία τους!
Αυτό αυτόματα κατατάσσει την επιθυμία στα μνημίδια, και υπό αυτό το πρίσμα μπορούμε να οδηγηθούμε σε ενδιαφέροντα συμπεράσματα για πράγματα όπως το χρηματιστήριο, η μόδα, τα κοινωνικά δίκτυα, και πρακτικά κάθε ανθρώπινη αλληλεπίδραση. Έτσι εξηγείται γιατί οι άνθρωποι μπορούν να τσακωθούν για μία θέση παρκινγκ, παρόλο που υπάρχουν και άλλες τριγύρω. Αφού κοπιάρουμε τις επιθυμίες των άλλων και μας «μολύνουν» ως μνημίδια, καταλήγουμε να θέλουμε την ίδια θέση παρκινγκ, την ίδια δουλειά, το ίδιο σπίτι, το ίδιο κοινωνικό στάτους, τον ίδιο σύντροφο…
Ο σχεδόν περιθωριακός διανοούμενος και θεωρητικός Rene Girard, που πέθανε το 2015, είδε τουλάχιστον μερικές από τις ιδέες του να έχουν πρακτική εφαρμογή σε πειράματα αναπτυξιακών ψυχολόγων που αποδεικνύουν ότι η μίμηση είναι σημαντικός μηχανισμός στα νεογνά, ή το πώς η χρήση της τεχνολογίας πολλαπλασιάζει τα αποτελέσματα της μίμησης σε οικονομικές αγορές.
Εν συντομία, ο Girard πίστευε πως η επιθυμία αντιγράφεται σε ένα πρωτόλειο επίπεδο. Ο ένας αντιγράφει τις επιθυμίες του άλλου, γιατί δεν ξέρει τι να επιθυμήσει!
 |
| Φωτογραφία: borda |
Από την άλλη και λίγο πιο πρόσφατα, ο κλινικός κοινωνικός ψυχολόγος και ψυχοπαιδαγωγός Κώστας Μπακιρτζής περιγράφοντας τη δημιουργία του ψυχικού κόσμου μέσα από διάφορες θεωρίες καταλήγει στον μηχανισμό του κύκλου της μάθησης. Σύμφωνα με αυτή την θεώρηση, η επιθυμία είναι ένα ψυχοενεργειακό κύτταρο και δημιουργείται μέσω αυτού του κύκλου. Μέσω βιωματικών εμπειριών που αγγίζουν και συγκινούν, εμπλουτίζεται ο ψυχικός κόσμος που αποτελείται από τέτοιου είδους κύτταρα. Αυτά τα κύτταρα, ουσιαστικά οι επιθυμίες, τα κίνητρα και τα ενδιαφέροντα του καθενός, δημιουργούν γνώσεις, ικανότητες και δεξιότητες, που με την σειρά τους δημιουργούν νέες επιθυμίες και ενδιαφέροντα σε ένα αέναο σπιράλ που αντιπροσωπεύει την ψυχική κατασκευή του ανθρώπου.
Επομένως η επιθυμία δημιουργείται; Τι γίνεται εδώ; Ποιος έχει δίκιο;
Θα φορέσω την ρόμπα του επιστήμονα κβαντικής φυσικής και θα πω «και οι δύο», σαν τα φωτόνια που μπορούν να είναι ταυτόχρονα και μάζα και ενέργεια. Ας κάνουμε ένα βήμα πίσω και ας δούμε το πράγμα ολιστικά. Το ερώτημα είναι από πού προέρχεται η επιθυμία σε ένα βαθύτερο επίπεδο…
Δεχόμενοι την άποψη του Girard, ότι η επιθυμία μεταδίδεται ως μνημίδιο, θα πρέπει να δεχτούμε και όλους τους κανόνες μετάδοσης των μνημιδίων. Ένα συχνό φαινόμενο στις μεταδόσεις κάθε είδους (όχι μόνο των μνημιδίων) στη Φύση είναι η μη-πιστή αναπαραγωγή. Αυτή είναι και η διαδικασία που οδηγεί στην «μετάλλαξη» ενός ιού.
Όπως έχω ξαναπεί, ο κάθε ιός είναι ένας απλός αναπαραγωγικός μηχανισμός χωρίς νόηση. Απλώς αντιγράφεται όπου μπορεί. Κάποια από τα αντίγραφά του δεν είναι πιστά για διάφορους λόγους. Οπότε υπάρχουν νέα στελέχη που δεν επιβιώνουν ποτέ. Κάποια άλλα όμως επιβιώνουν με τη νέα μορφή. Ο κώδικας άλλαξε λίγο κατά την μεταφορά προκαλώντας μετάλλαξη. Αυτό είναι όλο.
Ας γυρίσουμε όμως στην επιθυμία. Αν αυτή αντιγράφεται από τον έναν στον άλλο, τότε σίγουρα κάποια στιγμή θα υποστεί μετάλλαξη. Τι θα συμβεί τότε; Όπως και με τους ιούς, κάποιες θα είναι τόσο άκυρες (αλλοπρόσαλλες ή υπερβολικές σε σχέση με το περιβάλλον) που δεν θα επιβιώσουν. Κάποιες άλλες όμως… με μια νέα μορφή, θα ενεργοποιήσουν τον κύκλο της μάθησης!
Αν και, από όσο γνωρίζω, δεν υπάρχουν αναφορές του Girard στην τρέχουσα αναπτυξιακή θεωρία, εντούτοις θεωρώ ότι οι δύο παραπάνω απόψεις μπορούν να συνυπάρξουν σε ένα ενοποιημένο μοντέλο σκέψης. Γιατί η επιθυμία που ξεκινά και συντηρεί τον κύκλο της μάθησης, μπορεί αρχικά να είναι μιμητική! Αν η αντιγραφή γίνει σωστά, πάμε στο σκέλος Girard, όπου π.χ. δύο πολύ κοντινές φίλες ποθούν τον ίδιο άντρα. Αν πάλι υπάρξει λάθος στην αντιγραφή, θα λειτουργήσει ως σπίρτο για να ανάψει ένας καινούργιος κύκλος μάθησης, χαοτικός στην ανάπτυξη και εξαρτώμενος από τα υπόλοιπα μνημίδια (ή ψυχοενεργειακά κύτταρα) που κάποιος έχει, μαζί με το περιβάλλον του.
Επομένως η επιθυμία και αντιγράφεται, αλλά και δημιουργείται και μεταλλάσσεται. Δύο διαδικασίες που εναλλάσσονται μάλλον αυθαίρετα μεταξύ τους.
 |
| Φωτογραφία: kelogsloops |
Ανοίγω μία παρένθεση για να σου θυμίσω τα πρωταρχικά μνημίδια, τα οποία είναι τόσο βασικά που υπάρχουν μέσα σε όλους μας, και κινούν τα νήματα από το παρασκήνιο. Δεν θα μπορούσαν να υπάρξουν, αν δεν υπήρχε η Επιθυμία. Εδώ βρίσκεται ο χαμένος κρίκος που ενώνει τα βιολογικά κουμπιά του Φαγητού, του Φόβου και του Σεξ με τα πρωταρχικά μνημίδια της Κρίσης, της Αποστολής, του Κινδύνου, του Προβλήματος και της Ευκαιρίας.
Άρα το μνημίδιο (πλέον) της Επιθυμίας είναι τόσο ουσιαστικό για την ανάπτυξη της προσωπικότητας και εξαιτίας του γενεσιουργού του ρόλου για τα πρωταρχικά μνημίδια, αλλά και εξαιτίας του κύκλου της μάθησης που εμπλουτίζει τον ψυχικό κόσμο. Φυσικά, και πάντα σε συνέχεια με τα προηγούμενα κείμενα αυτού του blog, όποτε είναι εφικτό θα πρέπει να συνειδητά να προσπαθούμε την μάθηση του Μπακιρτζή σε σχέση με την αντιγραφή του Girard, αν αυτό που ψάχνουμε είναι μια ευτυχισμένη και πλήρη ζωή. Στο κάτω-κάτω, είναι καλύτερο να έχεις τα δικά σου «θέλω» από το να ορέγεσαι μονίμως τις κατακτήσεις ή τα υπάρχοντα του γείτονα. Ή του κάθε τυχάρπαστου influencer… Αυταπόδεικτα είναι ένας πολύ πιο αυθεντικός τρόπος ζωής. Για να τον πετύχεις όμως, χρειάζεσαι ενσυνειδητότητα ή αρκετή τύχη να βρεθείς σε ένα «ουτοπικό» περιβάλλον (για το οποίο παλεύω και εύχομαι κάποια στιγμή να δω), όπου τα παιδιά δεν θα αντιμετωπίζονται ως δοχεία γνώσης και άλογα κούρσας, και οι ενήλικες δεν θα αντιμετωπίζονται ως γρανάζια και ανταλλακτικά.
Ο αυτόματος πιλότος της συμπεριφοράς θα οδηγήσει στην αντιγραφή νέων επιθυμιών, ώστε το άτομο να μπορεί να λειτουργήσει. Κάποιες από αυτές θα αντιγραφούν λάθος, λειτουργώντας ως πρώτη ύλη για να δημιουργηθούν καινούργιες επιθυμίες-μνημίδια. Αν όμως ξεφύγεις από τον αυτόματο πιλότο (πράγμα δύσκολο, αλλά όχι ακατόρθωτο), μπορείς να διαλέξεις, ή τουλάχιστον να επηρεάσεις σε μεγάλο βαθμό, το πώς θα είναι οι επιθυμίες σου. Θα τις φτιάξεις ή θα τις κλέψεις; Θα γράψεις ή θα αντιγράψεις;
ΜΕΤΑΙΣΘΗΣΙΟΓΟΝΑ
(Βιβλιογραφία και προτεινόμενα αναγνώσματα)
Website: IMITATIO (imitation.org)
Per Bjørnar Grande: Comparing Plato's Understanding of Mimesis to Girard's (https://web.archive.org/web/20090327074009/http://www.preachingpeace.org/documents/Plato_Girard.pdf)
Μπακιρτζής, Κωνσταντίνος. Επικοινωνία
και αγωγή (Gutenberg,
2003).
Lynch, Aaron. Thought Contagion: How Belief Spreads Through Society
(BasicBooks, 1996).
Wright,
Robert. The Moral Animal: Why We Are The
Way We Are: The New Science of Evolutionary Psychology (Pantheon, 1994).
