Πώς να χακάρεις ένα μυαλό #35: Το φαινόμενο της μη-επιρροής

Ιστορικά μιλώντας, υπήρξαν διάφορες οπτικές για το τι είναι ο άνθρωπος και το πώς δημιουργείται ο ψυχισμός και η προσωπικότητά του.
Αυτός είναι ο τομέας της ψυχοπαιδαγωγικής επιστήμης, η οποία -όπως όλες οι επιστήμες- έχει την δυνατότητα να εξελίσσεται και να αλλάζει οπτικές και προσεγγίσεις.

Η πιο δημοφιλής άποψη μέχρι τα τέλη του 20^ου αιώνα ήταν ότι ο άνθρωπος είναι ένας παθητικός δέκτης, μέσα στον οποίο εντυπώνονται στοιχεία του περιβάλλοντος. Η άποψη αυτή οδήγησε σε μία εκπαίδευση που βλέπει τους κακούς μαθητές ως «προβληματικούς» μαθητές. Ένα σωρό άλλα προβλήματα ακολούθησαν ή δημιουργήθηκαν εξαιτίας αυτού του τρόπου σκέψης. Μετά ήρθε ο υπαρξισμός.

Ο υπαρξισμός είναι ένα φιλοσοφικό ρεύμα σκέψης σύμφωνα με το οποίο ο άνθρωπος και η ύπαρξή του γίνονται το επίκεντρο, η ικανότητα του ανθρώπου να κάνει ελεύθερες επιλογές είναι καθοριστική, και τέλος πάντων, ο ίδιος ο άνθρωπος είναι αυτός που δίνει νόημα στη ζωή του. Στην ψυχοπαιδαγωγική αυτό εκφράστηκε με το έργο του Michel Lobrot και της προσέγγισης της παρεμβαίνουσας μη-κατευθυντικότητας.

Σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση, δεν είναι ο κόσμος που επιβάλλει στο άτομο τα στοιχεία του, αλλά το ίδιο το άτομο διαλέγει και ενσωματώνει τι του ταιριάζει μέσα από τις σχέσεις του με άλλους ανθρώπους ή το περιβάλλον, που το επηρεάζουν. Αυτή η οπτική ανταποκρίνεται καλύτερα στην πραγματικότητα και εξηγεί π.χ. γιατί ακόμα κι όταν μάθουμε κάτι «με το ζόρι» (βλ. εξετάσεις), αμέσως μετά το ξεχνάμε. Εδώ δεν υπάρχουν «προβληματικοί» μαθητές. Είναι το περιβάλλον που δεν συμπεριφέρθηκε όπως είχαν ανάγκη εκείνοι.

Η παρεμβαίνουσα μη-κατευθυντικότητα γεννήθηκε την δεκαετία του 1980 και έκτοτε γνωρίζει όλο και μεγαλύτερη αποδοχή ως και τις μέρες μας. Όμως ακόμα και αυτή έχει «τυφλά» σημεία. Ο ίδιος ο Lobrot στο βιβλίο του «Ο ψυχισμός εν κινήσει» προβληματίζεται με το πώς η αλληλεπίδραση εκατομμυρίων ανθρώπων διαμορφώνει πανάρχαιες συνήθειες και έθιμα στέρεα εγκατεστημένα. Πώς από μια προσωπική διεργασία ενσωμάτωσης του περιβάλλοντος προκύπτουν οι διάφοροι πολιτισμοί...;

Φωτογραφία: KingFamine

Πριν αποπειραθώ να δώσω μια εξήγηση, ας ανακεφαλαιώσουμε την ιστορική πορεία της ψυχοπαιδαγωγικής χρησιμοποιώντας την μεταφορά ενός παιχνιδιού με χαρτιά. Η πρώιμη άποψη των διαφόρων ερευνητών και στοχαστών (Tarde, Girard, Piaget, Meltzof, κλπ) είναι ότι η δημιουργία του ψυχικού κόσμου είναι ένα παιχνίδι πασιέντζας. Το άτομο παίζει μόνο του σε σχέση με το περιβάλλον και κάνει ότι μπορεί με τα χαρτιά που του έχουν δοθεί. Σε αυτό το μοντέλο, το υποκείμενο είναι ένα «κερί» πάνω στο οποίο εντυπώνεται το περιβάλλον ως σφραγίδα. Το άτομο μιμείται και αντιγράφει τα στοιχεία που αποτελούν τον ψυχικό του κόσμο.

Φωτογραφία:evolutia2001

Στη συνέχεια έρχεται ο Lobrot να πει ότι δεν πρόκειται για πασιέντζα, αλλά για ένα παιχνίδι ξερής με δύο άτομα. Εδώ εκτός από το περιβάλλον (τι χαρτιά μοιράζονται) υπάρχει και ένας δεύτερος παίχτης, αυτός που επηρεάζει. Σε αυτό το παιχνίδι σημασία έχουν η ανταλλαγή, η αλληλεπίδραση και η σχέση. Εδώ το υποκείμενο δεν μιμείται απλά, αλλά παίρνει από το περιβάλλον στοιχεία που του ταιριάζουν, τα ιδιοποιείται και τα ενσωματώνει στον ψυχικό του κόσμο. Το άτομο δεν είναι ένα (παθητικό) κερί, αλλά μία κλειδαριά στην οποία το περιβάλλον σαν κλειδί, ταιριάζει ή όχι.

Θα επεκτείνω αυτή την μεταφορά και θα πω ότι η δημιουργία του ψυχικού κόσμου δεν είναι ούτε πασιέντζα του ενός, ούτε ξερή των δύο ατόμων, αλλά πόκερ με τρεις παίκτες! Όμως πριν συστήσω τον τρίτο παίκτη, ας επανέλθουμε στα αρχικά ερωτήματα και στην απάντηση που δίνει ο Lobrot για αυτά.

Αναφέρει ότι τα διάφορα κοινωνικά φαινόμενα ξεκινούν από εναύσματα αυστηρά προσωπικά ή προσωποποιημένα. Με μια εντυπωσιακή διορατικότητα χρησιμοποιεί την μεταφορά των γονιδίων από την Βιολογία, τα οποία με τις ίδιες απλές διεργασίες μπορούν να παράγουν τον απίστευτο πλούτο του καθενός (όσον αφορά την φυσιολογία) ανθρώπου. Με τον ίδιο τρόπο οι ατομικές διεργασίες που επαναλαμβάνονται εκατομμύρια φορές πάντα λίγο διαφορετικά η μία από την άλλη, και ξεκινούν από εναύσματα προσωπικά, οδηγούν στον πλούτο των διαφόρων κοινωνιών και πολιτισμών ανά τους αιώνες.

Ίσως η αναφορά του Lobrot στην Βιολογία να μην ήταν και τόσο τυχαία, καθώς υπάρχει όντως μια θεωρία που εξηγεί την δημιουργία και εξέλιξη του πολιτισμού με βάση τα παραπάνω. Το 1976 ο βιολόγος Richard Dawkins εκδίδει το βιβλίο «The selfish gene», στο οποίο πρότεινε ένα νέο μοντέλο για την κατανόηση της εξέλιξης, της μεταφοράς και αναπαραγωγής γονιδίων. Στο τέλος του βιβλίου ο Dawkins περιλαμβάνει ένα επιπλέον τμήμα για άλλες πιθανές χρήσεις αυτού του μοντέλου, για παράδειγμα στον πολιτισμό, όπου τον ρόλο των γονιδίων θα τον έπαιζαν οι ιδέες που τον δημιουργούν. Ο Dawkins όρισε εδώ το μνημίδιο (meme) ως την «βασική μονάδα πολιτιστικής μετάδοσης ή μίμησης».

Στις δεκαετίες που ήρθαν, πολλοί ασχολήθηκαν με το συγκεκριμένο μοντέλο και ο ορισμός του μνημιδίου πήρε διάφορες μορφές. Για τις ανάγκες αυτών που συζητάμε, έχουμε ορίσει το μνημίδιο ως μια μονάδα πληροφορίας ή εσωτερική αναπαράσταση γνώσης, της οποίας η ύπαρξη επηρεάζει τα γεγονότα με τέτοιο τρόπο, που να μπορεί να δημιουργήσει ιδιοποιημένα αντίγραφά της σε άλλα μυαλά.

Ως μνημίδια μπορούμε να δούμε σχεδόν όλες τις νοητικές διεργασίες ή συμπεριφορές, που απαρτίζουν την προσωπικότητα του καθενός. Είναι νοητικές οντότητες που συμπεριφέρονται σχεδόν όπως τα γονίδια στον βιολογικό κόσμο. Όπως λοιπόν και τα γονίδια, τα μνημίδια είναι απλοί μηχανισμοί αναπαραγωγής. Κοιτώντας τον κόσμο από την μεριά τους, το μόνο που «θέλουν» είναι να επιβιώσουν (να συνεχίσουν να είναι μέρος του ψυχικού κόσμου του ατόμου) και να αναπαραχθούν (να μεταδοθούν και σε άλλους).

Φυσικά τα μνημίδια δεν είναι κάτι υλικό, όπως η αντιστοιχία τους στον βιολογικό κόσμο, αλλά είναι ένα πολύ χρήσιμο μοντέλο για να εμβαθύνουμε σε διάφορες διαδικασίες. Αν και η μεγάλη πλειοψηφία όσων ασχολήθηκαν με το θέμα διερεύνησε μακροσκοπικά την κοινωνία και τα διάφορα φαινόμενα που προκύπτουν, εντούτοις προσωπικά βρίσκω περισσότερο ενδιαφέρον στο το πώς όλα αυτά επηρεάζουν το άτομο σε ατομικό επίπεδο, και στη συνέχεια δημιουργούν το συλλογικό.

Φωτογραφία: Evizzle25

Κάπου εδώ θα πρέπει να συστήσω τον τρίτο παίκτη στη παρτίδα πόκερ που προανέφερα. Το ενδιαφέρον με τα μνημίδια είναι ότι έχουν την τάση να συναθροίζονται και να δημιουργούν οργανωμένες δομές. Για αυτούς τους νοητικούς/πολιτιστικούς σχηματισμούς θα χρησιμοποιήσω τον όρο υπερμνημίδια. Τα υπερμνημίδια είναι συμπλέγματα μνημιδίων που υποβοηθούν το ένα το άλλο, αλληλοϋποστηρίζονται και αλληλοπροστατεύονται με σκοπό την καλύτερη επιβίωση και αναπαραγωγή τους. Έχουν μορφοποιηθεί και σφυρηλατηθεί στο πέρασμα των αιώνων ώστε να είναι αποδοτικά σε αυτούς τους τομείς, και για αυτό είναι τόσο παρόντα σε κάθε πολιτισμό και δραστηριότητα.

Για παράδειγμα τα Χριστούγεννα είναι ένα υπερμνημίδιο, που αποτελείται από μνημίδια όπως είναι το χριστουγεννιάτικο δέντρο, η φάτνη, τα μελομακάρονα, οι ιπτάμενοι τάρανδοι και τα έλκηθρα.  Ακόμα, χριστουγεννιάτικές ταινίες και τραγούδια, αναμενόμενος εορταστικός καταναλωτισμός, κόκκινα ρούχα, εορταστικά γλέντια και ξενύχτια, Αϊ-Βασίλης, κλπ.

Υπερμνημίδια είναι οι θρησκείες, τα πολιτικά κόμματα, οι ποδοσφαιρικές ομάδες και γενικότερα όλα τα θεσμικά πλαίσια συμπεριλαμβανομένου και του σχολείου. Γενικώς υπερμνημίδια υπάρχουν όπου υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που σκέφτονται με παρόμοιο τρόπο. Ακόμα και οι υπόλοιποι άνθρωποι γύρω μας μπορεί να είναι υπερμνημίδια, με την έννοια ότι αποκωδικοποιούμε μόνο ότι βλέπουμε σε αυτούς και μας ταιριάζει, μετατρέποντας το σε μνημίδια για αποθηκεύσουμε/ενσωματώσουμε. Τα υπερμνημίδια είναι ο τρίτος μας παίκτης στο πόκερ για τον ψυχισμό του ανθρώπου.

Θέλω να διαφοροποιήσω τα υπερμνημίδια από το περιβάλλον. Μπορεί να προέρχονται από το περιβάλλον, αλλά δεν ταυτίζονται με αυτό, όπως δεν ταυτίζεται και ο δεύτερος παίκτης (αυτός που επηρεάζει) με το περιβάλλον, αν και προέρχεται από εκείνο. Το περιβάλλον, με την έννοια που του έχουν δώσει παλιότεροι στοχαστές αλλά και ο Lobrot, φαίνεται απρόσωπο (εφόσον δεν εμπλακεί το υποκείμενο), τυχαίο και αμετάβλητο. Τα υπερμνημίδια δουλεύουν με τελείως διαφορετικό τρόπο και, όπως και αυτός που επηρεάζει, έχουν την δικιά τους «βούληση».

Ένα επιχείρημα για τον ρόλο των υπερμνημιδίων στη διαμόρφωση του ψυχικού κόσμου αφορά την ίδια την επιρροή. Η κλασσική παιδαγωγική βλέπει την δημιουργία του ψυχικού κόσμου ως διεργασία μίμησης και αναπαραγωγής. Ο Lobrot εισάγει την έννοια της σχέσης, και βλέπει την δημιουργία του ψυχικού κόσμου ως διεργασία ιδιοποίησης και ενσωμάτωσης. Ουσιαστικά και οι δύο μιλούν για μεταφορά μνημιδίων, οι πρώτοι σε πιο αυστηρό πλαίσιο, ενώ ο δεύτερος διαμέσου μιας φόρμας ιδιοποίησης.

Όμως υπάρχει τουλάχιστον μία περίπτωση που δεν μπορεί να εξηγηθεί μόνο με τα παραπάνω. Η περίπτωση στην οποία το μεταδιδόμενο μνημίδιο δεν μεταφέρεται, αλλά δημιουργείται! Πρόκειται για την περίπτωση της γνωστικής δυσαρμονίας (ή ασυμφωνίας κατ’ άλλους).

Φωτογραφία: Magical-Night

Η γνωστική δυσαρμονία δημιουργείται όταν είναι παρόντα δύο ή περισσότερα αντικρουόμενα μνημίδια. Σε αυτή την περίπτωση, το υποκείμενο δημιουργεί ένα νέο μνημίδιο (το μεταδιδόμενο) για να ξεπεράσει τη σύγχυση. Αυτό το καινούργιο μνημίδιο, ακριβώς επειδή είναι προϊόν του υποκειμένου, είναι πολύ ισχυρό και μπορεί να καταλήξει μέχρι και σε προσωπική αξία.

Για παράδειγμα, τα καψόνια στο στρατό ή σε νεοσύλλεκτους σε σώματα ασφαλείας, οι τελετές μύησης διάφορων αδελφοτήτων, οι φάρσες στις κατασκηνώσεις, ακόμα και η θρησκευτική νηστεία δεν είναι τίποτε άλλο από γνωστικές δυσαρμονίες. Τα υποκείμενα περνάνε από διάφορα δύσκολα ή επώδυνα τεστ, τα οποία απαιτούν αφοσίωση για να σταματήσει η πίεση. Αυτό δημιουργεί ένα μνημίδιο συσχετισμού, που συνδέει την υποταγή με το θετικό συναίσθημα που σταμάτησε η δυσφορία.

Τα άτομα πιστεύουν ότι κέρδισαν κάτι με την αξία τους, κάτι στο οποίο οφείλουν την αφοσίωση τους γιατί είναι σημαντικό. Στην πραγματικότητα, αυτό που έγινε ήταν ότι οι χειριστές τους απλώς σταμάτησαν το βασανιστήριο. Είναι μία μέθοδος τόσο δυνατή, που χρησιμοποιείται ακόμα και για τον προγραμματισμό πολιτικών κρατουμένων.

Αυτή η διαδικασία υπονοεί ότι υπάρχει και τρίτος παίκτης, εκτός από αυτόν που επηρεάζει. Αυτός που επηρεάζει έχει τα δικά του κίνητρα, επιθυμίες και στόχους, τα οποία θα ασκήσουν επιρροή στο υποκείμενο. Όμως ανεξάρτητα από αυτά (και ερήμην αυτού που επηρεάζει), το υποκείμενο θα επηρεαστεί και από διάφορα παρόντα υπερμνημίδια για να καταλήξει στην ενσωμάτωση της γνώσης. Αυτά τα υπερμνημίδια έχουν τα δικά τους «κίνητρα, επιθυμίες και στόχους» (όπως έχει και αυτός που επηρεάζει), και είναι πολύ πιο δομημένα από ένα γενικό περιβάλλον.

Για παράδειγμα, τα τελευταία χρόνια βλέπουμε μια άνοδο του φασισμού, και αναρωτιόμαστε πως αυτό είναι δυνατόν, μετά από όσα μας δείχνει η ιστορία. Ο φασισμός είναι ένα υπερμνημίδιο, που μάχεται για περισσότερη κυριαρχία και δύναμη στο επίπεδο του συλλογικού υπερσυνειδήτου. Ως συλλογικό υπερσυνείδητο ορίζω τον φαντασιακό χώρο μέσα στον οποίο υπάρχουν όλα τα μνημίδια που υπάρχουν, υπήρξαν ή θα μπορούσαν να υπάρχουν. Αυτός είναι και ο χώρος στον οποίον «ζουν» τα υπερμνημίδια και ανταγωνίζονται μεταξύ τους για κυριαρχία.

Στο παράδειγμα του φασισμού, η αποτυχημένη παιδεία σε συνδυασμό με οικονομική κρίση και κατάρρευση του καπιταλιστικού μοντέλου, αποτελούν πρόσφορο έδαφος για το άτομο να τείνει προς την ιδεολογία του φασισμού, προφανώς από προσωπικά κίνητρα που τον αφορούν. Όμως όπως προείπα, όταν περισσότερα από ένα άτομα αρχίζουν να σκέφτονται με παρόμοιο τρόπο, τότε δημιουργείται υπερμνημίδιο (στην προκειμένη περίπτωση φασισμός) και αυτό τους ανατροφοδοτεί με σκοπό την κυριαρχία του και την διασπορά του σε περισσότερους οπαδούς.

Όπως βλέπουμε η διαδικασία φαίνεται ανεξάρτητη των εμπλεκομένων ατόμων, και τελικά είναι, εφόσον τα άτομα δεν είναι συνειδητά στις σκέψεις και στις ενέργειές τους. Εδώ το παλιό ρητό «μην κάνεις αυτό που δεν θέλεις να σου κάνουν» μετασχηματίζεται σε «κάνε αυτό που θέλεις να δεις γύρω σου». Όταν αυτός που επηρεάζει, συνειδητά εκπέμπει μνημίδια που θεωρεί ωφέλιμα και για τον ίδιο, αλλά και για αυτόν που επηρεάζεται, τότε συνειδητά δίνει δύναμη σε μνημίδια ωφέλιμα για την κοινωνία. Αν όμως δεν υπάρχει συνειδητότητα, π.χ. «κάνω μάθημα διεκπεραιωτικά και βγάζω την ύλη για να πληρωθώ», τότε η παρτίδα γυρίζει υπέρ του τρίτου παίκτη, των υπερμνημιδίων, και εκείνα δεν έχουν κανένα απολύτως ενδιαφέρον για την ποιότητα του ψυχικού κόσμου του παιδιού ή την ψυχική του υγεία του ενηλίκου.

Η παιδεία ως θεσμός είναι ένα υπερμνημίδιο, που απλώς φροντίζει για την επιβίωση και αναπαραγωγή του. Δεν ενδιαφέρεται ουσιαστικά για τον ψυχικό κόσμο των μαθητών. Από την άλλη προσπάθειες όπως αυτή του Summerhill έχουν δεχτεί και αυτές την κριτική τους. Το σχολείο του Summerhill είναι και αυτό ένα υπερμνημίδιο, πιο μικρό συγκριτικά με την επικρατούσα παιδαγωγική αντίληψη, το οποίο μάχεται για κυριαρχία στο συλλογικό υπερσυνείδητο, σαν άλλος Δαυίδ εναντίον Γολιάθ. Και καλά κάνει! Προσπάθειες και ενέργειες που θεωρούμε ωφέλιμες έχουμε χρέος να προσπαθούμε να τις ενδυναμώσουμε διασπείροντας τα μνημίδιά τους, όπως έκανα μόλις για το Summerhill.

Διότι μπορεί σε κάποιες περιπτώσεις να έχουμε μίμηση και αναπαραγωγή, όπως έγραψαν οι πρώτοι στοχαστές που ανέφερα, αλλά και σε πολλές περιπτώσεις να έχουμε την ιδιοποίηση και ενσωμάτωση που λέει ο Lobrot, αλλά στις περισσότερες των περιπτώσεων έχουμε ένα συνδυασμό των δύο, ανεξάρτητο των εμπλεκομένων προσώπων. Έχουμε την έλξη προς ένα υπάρχον υπερμνημίδιο.

Φωτογραφία: Hydro-Dragon

Εδώ ο ψυχισμός δεν είναι ένα κερί πάνω στο οποίο εντυπώνεται το περιβάλλον, αλλά ούτε κλειδαριά που το περιβάλλον ταιριάζει ή όχι, όπως ένα κλειδί. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η διαδικασία μοιάζει περισσότερο με τον περίπατο σε ένα μουσείο ή έκθεση ζωγραφικής. Το άτομο περιφέρεται μέσα στο μουσείο (περιβάλλον) και κοντοστέκεται σε διάφορα εκθέματα που του τραβούν την προσοχή. Αυτά τα εκθέματα είναι αυτοί που επηρεάζουν (επιρροή). Η μη-επιρροή, που προέρχεται από τα μνημίδια, μπορεί να αντιστοιχηθεί με όλη την υπόλοιπη διαμόρφωση της κάθε σάλας στην οποία βρίσκεται το άτομο, συμπεριλαμβανομένης και της σήμανσης για την περιήγηση στο μουσείο.

Η γαλλική και η ρωσική επανάσταση δεν προέκυψαν ξαφνικά, αλλά ήταν αποτέλεσμα αντίστοιχων ιδεών που κέρδιζαν έδαφος (συνέλεγαν οπαδούς) τα προηγούμενα χρόνια. Το ίδιο έγινε και με την άνοδο του φασισμού. Το βλέπουμε στις μουσικές μόδες, στις διατροφικές συνήθειες, στις διάφορες τάσεις στα κοινωνικά δίκτυα, κλπ. Ολόκληρος ο πολιτισμός μας μπορεί να ειδωθεί ως αυτή η αέναη μάχη των υπερμνημιδίων για κυριαρχία και σε συλλογικό, αλλά και σε ατομικό επίπεδο. Η ανεξαρτησία του ατόμου από αυτόν τον πόλεμο, και τελικά η ελευθερία του, προϋποθέτουν την συνειδητότητα.

Τονίζω ότι οι παραπάνω επιχειρηματολογία λειτουργεί συμπληρωματικά και όχι ανταγωνιστικά στις υπάρχουσες ψυχοπαιδαγωγικές θεωρίες.  Δεν αντικαθιστώ τον δεύτερο παίκτη. Απλώς προσθέτω και έναν τρίτο. Αυτός ο τρίτος παίκτης φαίνεται καθοριστικός, όταν δεν υπάρχει συνειδητή αλληλεπίδραση των δύο πρώτων παικτών, και δεν είναι άλλος από το παράδοξο φαινόμενο της μη-επιρροής, που αναπαρίσταται με το μοντέλο των υπερμνημιδίων.

«Ξέρουν αρκετά, όσοι ξέρουν πώς να μαθαίνουν», είχε πει ο Henry Adams. Μετά από όλα αυτά, μήπως να προσθέταμε «…και ΤΙ να μαθαίνουν»;

 

ΜΕΤΑΙΣΘΗΣΙΟΓΟΝΑ
(Βιβλιογραφία και προτεινόμενα αναγνώσματα)

Lobrot, Michel. Le psychisme en mouvement (Publibook, Paris, 2016)
Dawkins, Richard. The Selfish Gene, New Edition (Oxford University Press, 1989).
Girard, Rene. Things Hidden Since the Foundation of the World (Stanford University Press, 1978).
Μπακιρτζής, Κωνσταντίνος. Επικοινωνία και αγωγή (Gutenberg, 2003).
Ασημακόπουλος, Ανδρέας. Οι Απίστευτες Περιπέτειες του Κυρίου Μανιτάρη Κάπα (Φυλάτος, 2016).