Παρακείμενα κείμενα #5: Η μουσική και το απών παρόν

Το παν είναι να έχεις παρόν.
Όχι μέλλον. Γιατί αν δεν έχεις παρόν, ότι σχέδια και να κάνεις, δεν θα μπορέσεις ποτέ να τα χαρείς. Χωρίς παρόν, όλοι οι σκοποί της ζωής σου είναι ανούσιοι.

Βέβαια, το παρόν -η ζωή- αντίθετα από εσένα, δεν έχει σκοπό. Είναι κάτι σαν την μουσική. Θεωρείται υψηλό πολιτιστικό επίτευγμα και παρόλα αυτά, δεν εξυπηρετεί τίποτα άλλο, εκτός από την ίδια την ακρόασή της!

Φανταστείτε μία κοινωνία χωρίς καθόλου μουσική. Θα την θεωρούσατε πολιτισμένη; Αν η απάντηση σας είναι «όχι», τι ακριβώς εξυπηρετεί η μουσική;

Κάποιος μπορεί να πει ότι βελτιώνει και «γυμνάζει» το μυαλό και την σκέψη μας.  Μάλλον δεν ακούει σωστά…

Είναι περίεργο πράγμα η μουσική. Πρόκειται για ένα συνδυασμό ήχων, συχνοτήτων και χροιών, ρυθμών και ηχοχρωμάτων που… δεν σημαίνει τίποτα!

Με εξαίρεση βέβαια την λεγόμενη προγραμματική μουσική και συνθέτες όπως ο Musorgsky (“Pictures at an art exhibition”), o Chaikovsky (“1812 Overture”) ή ο Debussy, όπου η μουσική αναπαριστά ή και μιμείται εξωμουσικά στοιχεία. Σε μία σύνθεση προγραμματικής μουσικής δεν είναι απίθανο τα όργανα να μιμούνται τον καλπασμό των αλόγων, τα πολεμικά τύμπανα ή τον ήχο των κυμάτων. Όμως η προγραμματική μουσική είναι μόνο ένα μικρό μέρος της ρομαντικής περιόδου και ακόμα μικρότερο στην συνολική μουσική δημιουργία.

Γιατί η μουσική των υπόλοιπων μεγάλων συνθετών της ανθρωπότητας, όπως του Bach, του Mozart ή του Beethoven απλώς δεν σημαίνει τίποτα! Δεν πάει πουθενά. Δεν κάνει κάτι…!

Αν η μουσική είχε σκοπό, οι γρηγορότερες ορχήστρες θα ήταν και οι καλύτερες. Οι πιο διάσημοι εκτελεστές θα ήταν μόνο αυτοί που παίζουν τα κομμάτια σε αστρονομικές ταχύτητες και fast forward. Οι δε συνθέτες απλώς θα έγραφαν το φινάλε ή ακόμα χειρότερα την τελική συγχορδία. Μπα-μπαμ και τέλος! Η δουλειά έγινε.

Όμως παρότι η μουσική δεν έχει σκοπό, έχει νόημα. Το νόημά της είναι να «σε βάζει στη στιγμή». Τη στιγμή που αρχίζεις να ψιλοκουνιέσαι και να σιγομουρμουρίζεις ένα τραγούδι, η μουσική σε βάζει στο παρόν.

Δεν είναι ένα απόλυτο παρόν. Σε αυτή την περίπτωση, θα άκουγες όλες τις νότες ταυτόχρονα και δεν θα μπορούσες να ξεχωρίσεις την μελωδία. Η μουσική σε βάζει σε ένα διευρυμένο, διηνεκές παρόν.

Έτσι λοιπόν, το κομμάτι που ακούς σε συνεπαίρνει, αντιδράς σωματικά και συναισθηματικά σε αυτό, και δεν σημαίνει τίποτα. Αλλά έτσι κι αλλιώς, τι σημαίνει το δέντρο, το σύννεφο, ο θάμνος;

Η θεωρία της εξέλιξης μας τροφοδότησε με ιδέες ότι τα πλάσματα υπάρχουν για να αναπαράγονται. Τα πουλιά κάνουν αυγά. Όσο πιο πολλά αυγά, τόσο πιο πολλά πουλιά, κ.ο.κ. Όμως και αυτά είναι απόψεις της ζωής, χωρίς νόημα. Γιατί όλα τα πράγματα, τα ζώα, τα φυτά, κτλ δεν σημαίνουν τίποτα.

Οι λέξεις σημαίνουν κάτι. Τα μνημίδια που δείχνουν κάτι άλλο εκτός από τον εαυτό τους. Όμως αν προσκολληθείς πολύ, καταλήγεις σαν κάποιον που σκαρφαλώνει επάνω σε μία οδική πινακίδα, αντί να ακολουθήσει τις οδηγίες της.

Παραδείγματος χάριν, αν πεις «η ζωή μου δεν έχει νόημα», τότε συνδέεις τον εαυτό σου με αυτό το μνημίδιο. Γιατί αυτό κάνουμε! Λέμε «με λένε Μανιτάρη Κάπα» και ταυτοποιούμαστε με λέξεις και φράσεις, με έννοιες, με μνημίδια…

Αλλά το παρόν ουδεμία σχέση έχει με αυτά. Αυτό κάνει η μουσική, εκεί σε βάζει, στο διηνεκές παρόν. Εδώ να πω ότι σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό αυτό κάνει και ο διαλογισμός, αλλά αυτό ίσως το πιάσουμε σε μελλοντικό κείμενο. Προς το παρόν, ας κρατήσουμε ότι η μουσική είναι, πέρα από τα υπόλοιπα, ένας μικρός διαλογισμός.

Τότε είναι που «έχεις κέντρο» και βρίσκεσαι στο αέναο τώρα. Χωρίς κανένα άλλο λόγο, εκτός του ότι το κάνεις. Ακούς μουσική και βρίσκεσαι στο παρόν, χωρίς παρελθόν, μέλλον και χωρίς τα στεγανά των λέξεων. Δεν ακούς για «να εξασκήσεις τον εγκέφαλό σου» (παρόλο που και αυτό συμβαίνει) και δεν την θεωρείς άσκηση αυτοβελτίωσης. Δεν ακούς μουσική επειδή «είναι καλό για σένα». Ακούς μουσική, επειδή καταλαβαίνεις…

Κατά τα άλλα, η νευτώνεια μηχανική πατώντας επάνω στην ελληνική φιλοσοφία, μας δίδαξε ότι η Φύση είναι ένα παιχνίδι μπιλιάρδου. Χώρισε τον χρόνο σε μικρά κομματάκια και μελέτησε την κίνηση των σωμάτων. Όμως εδώ υπάρχει ένα κρυμμένο πρόβλημα. Όταν δημιουργούμε το μνημίδιο του κομμένου-σε-κομματάκια χρόνου, μετά ξεχνάμε ότι το κάναμε.

Αναρωτιόμαστε «πώς αυτό εδώ πήγε εκεί;» κι ύστερα απαντάμε «είναι επειδή εκείνο έκανε το άλλο στο προηγούμενο κομματάκι του χρόνου». Έτσι κάνουμε ένα μόνιμο διαχωρισμό που ουσιαστικά δεν υπάρχει.

Είναι όπως όταν βάζουμε ονόματα σε διπλανά βουνά για να τα ξεχωρίσουμε, ή τα ονόματα που δίνουμε από γειτονιά σε γειτονιά. Ο διαχωρισμός δεν είναι πραγματικός και υφίσταται μόνο στο μυαλό μας.

Φαντάσου μία γάτα να προχωρά. Ποιος κινεί ποιον, το κεφάλι την ουρά ή η ουρά το κεφάλι; Ολόκληρη η γάτα προχωρά! Όταν κινείται ένα φίδι, ποια πλευρά κινείται πρώτη; Καμία και όλες μαζί: το φίδι κινείται ολόκληρο. Όλα πάνε μαζί.

Όμως αν βλέπεις τον εαυτό σου σαν μια μπάλα σε έναν αέρα από κομματάκια χρόνου, τότε θα ζεις την τροχιά που έχει προβλεφθεί. Αν το πιστέψεις, το νιώθεις κιόλας. Αυτό μας συμβαίνει.

Ζούμε εκτός του τώρα, αφήνοντας πίσω μας παρελθόν. Ας κάνουμε μια μικρή παύση από όλο αυτό. Ας ζήσουμε για λίγο το πλήρες, διηνεκές παρόν μας. Εν ανάγκη, ας ακούσουμε και λίγο μουσική. Ποιον δίσκο να βάλω;

 

 

Πώς να χακάρεις ένα μυαλό #24: Ακόμα περισσότερη θρησκεία (και λίγο επιστήμη)

 

Νιώθω την ανάγκη να γράψω ένα τελευταίο άρθρο σχετικά με την θρησκεία.
Ο λόγος είναι ότι τα δύο προηγούμενα άρθρα ίσως άφησαν κάποια ερωτηματικά, και αρκετό χώρο για παρανοήσεις. Βάλε λίγο και την ανάγκη του καθενός να διαβάζει ότι «θέλει» να διαβάσει (βλ. να επιβεβαιώνει την κοσμοθεωρία του), και ορίστε το λάδι σε μια ανούσια φωτιά που ποτέ δεν είχα σκοπό να θρέψω.

Μιλώ για τον άσβεστο πόλεμο μεταξύ άθεων και ένθεων, κάτι που έχω πιάσει και στο παρελθόν εκτός αυτή της σειράς άρθρων. Σε αυτόν τον πόλεμο, αρκετοί ίσως δουν στα προηγούμενα άρθρα, επιχειρήματα εναντίον της θρησκευτικής πίστης ή ενός πιο πνευματικού τρόπου ζωής. Σήμερα επανέρχομαι για να επαναφέρω την ισορροπία, και να δείξω το όποιο λάθος υπάρχει σε τέτοιου είδους ρηχά συμπεράσματα.

Γιατί παρόλο που η μνημιδιακή ψυχολογία (memetics) κάνει πάρα πολύ καλή δουλειά στο να δείξει πως εμφανίστηκαν οι θρησκείες και πως μεταδίδονται, δεν λέει πουθενά ότι αυτό είναι κατ’ ανάγκη κακό πράγμα! Αντιθέτως, όπως θα δείξω παρακάτω, τα μνημίδια μπορεί να είναι το εργαλείο που θα συμβιβάσει το χάσμα αιώνων μεταξύ θρησκείας και επιστήμης.

Το χάσμα αυτό είναι τόσο παλιό, όσο και η επιστήμη η ίδια, και ξεκινά με την δημιουργία της. Από πολύ νωρίς, οι επιστημονικές ανακαλύψεις κοντραρίστηκαν με τα θρησκευτικά κηρύγματα και διδαχές. Ίσως για αυτό, όλο και περισσότεροι άνθρωποι δεν καταλαβαίνουν το γιατί να πιστέψεις κάτι που είναι προφανώς αναληθές ή, εδώ που τα λέμε, γιατί να πιστέψεις οτιδήποτε για να κατανοήσεις πώς δουλεύει το σύμπαν. Έτσι οι περισσότεροι ευφυείς και μορφωμένοι άνθρωποι «διαλέγουν ομάδα» και πάνε σε μία από τις παρακάτω κατηγορίες.

Φωτογραφία: monkeywrenchgirl

Στην πρώτη κατηγορία έχουμε τους άθεους. Αυτοί δεν μασάνε από φανταστικές ιστορίες και παραμυθάκια του τύπου διαχωρισμό θαλασσών, πολλαπλασιασμό ψωμιών, νεκραναστάσεις, παρθενογενέσεις, κλπ. Είναι οι άνθρωποι που θα σου πουν ότι δεν υπάρχει Θεός, και πιστεύουν μόνο σε ότι έχει αποδειχθεί επιστημονικά.

Στην δεύτερη κατηγορία, θα βρεις τους συνειδητοποιημένους ένθεους, τους ανθρώπους που ακολουθούν μία θρησκεία και εκλογικεύουν την «αλήθεια» τέτοιων ιστοριών, εκλαμβάνοντας τες ως αλληγορικούς μύθους παρά ως απόλυτες αλήθειες. Είναι οι άνθρωποι που πιστεύουν σε μια ανώτερη οντότητα, και θα σου μιλήσουν για την σοφία και την δύναμη που πήραν μέσα από την πίστη τους. Εδώ εμφανίζεται και το αδιέξοδο.

Φωτογραφία: Onytgvx

Γιατί αυτοί οι πιστοί ΞΕΡΟΥΝ ότι έχουν όφελος από την πίστη τους. Το βλέπουν στη ζωή τους. Από την άλλη μεριά, οι άθεοι ΞΕΡΟΥΝ ότι έχουν δίκιο. Ο τρόπος που δουλεύει ο κόσμος αποδεικνύει ότι όλα αυτά είναι παραμύθια, οπότε γιατί να πιστέψεις οτιδήποτε;

Έτσι έχουμε δύο ομάδες ανθρώπων, την μία απέναντι στην άλλη, να φωνάζουν και να χειρονομούν και να γυρνούν τις πλάτες και ποτέ να μην κάνουν το βήμα προς τους απέναντι. Πού είναι λοιπόν η γέφυρα;

Αν ρωτήσεις κάποιον βαθιά θρησκευόμενο για την ζωή του, θα σου πει με διάφορα λόγια και φράσεις ότι την έχει αφιερώσει στον Θεό. Τι σημαίνει αυτό;

Σε μια πρώτη ανάγνωση σημαίνει ότι έχει θέσει στον εαυτό του ένα ξεκάθαρο σκοπό, κάτι που οι περισσότεροι άθεοι υπολείπονται. Από την δικιά τους μεριά, και σύμφωνα πάντα με την λογική και επιστημονική σκέψη, λυπούνται τους ανθρώπους που αφιερώνουν τη ζωή τους σε έναν θεό που δεν υπάρχει. Αλλά και στην άλλη πλευρά, οι πιστοί λυπούνται τους άθεους που δεν μπορούν να δουν το μεγαλείο του Θεού.

Συνήθως οι άθεοι κατηγορούν τους πιστούς για υπερβολική πίστη. Πίστη χωρίς αποδείξεις ή ακόμα και παρά τις αποδείξεις που υποδεικνύουν το αντίθετο. Φέρνουν ως παραδείγματα τις σταυροφορίες ή την ιερά εξέταση για να αποδείξουν το πόσο καταστροφική είναι η θρησκεία. Παράξενο πράγμα για επιστημονικά σκεπτόμενους ανθρώπους, που θα έπρεπε να γνωρίζουν ότι μια θεωρία δεν αποδεικνύεται από ένα-δύο αρνητικά παραδείγματα, ιδιαίτερα όταν υπάρχουν τόσα θετικά από ανθρώπους που τα δημιούργησαν εξαιτίας της θρησκείας.

Φωτογραφία: Oo-Calina

Να δούμε μερικά; Αγιά Σοφιά, Καπέλα Σιστίνα, το μεγαλύτερο μέρος της μουσικής του Bach, ο μυστικός δείπνος του Da Vinci είναι κάποια πρόχειρα που θυμάμαι τώρα. Τα συσσίτια αστέγων ανά τον κόσμο είναι πολύ πιο αποδοτικά από αντίστοιχες κυβερνητικές δράσεις (αν υπάρχουν). Ακόμα και στην ελληνική επανάσταση, η θρησκεία έπαιξε σημαντικό ρόλο στο ηθικό των εξεγερμένων και στη συνοχή τους κάτω από ενιαία εθνική ταυτότητα. Αυτό που θέλω να πω είναι ότι η θρησκεία δεν έχει κατ’ ανάγκη αρνητικά αποτελέσματα, παρόλο που μια μερίδα του κόσμου (θέλει να) το βλέπει έτσι…

Φυσικά, ο λόγος που λειτουργεί η θρησκεία δεν είναι επειδή οι πιστοί αποκτούν τίποτα μαγικές, μεταφυσικές υπερδυνάμεις, αλλά επειδή αποκτούν ένα σκοπό, ο οποίος τους κάνει να καταφέρνουν πράγματα που δεν θα μπορούσαν αλλιώς.

Η ιδεόσφαιρά σου, όλα τα πιστεύω και οι ιδέες που έχεις, είναι κάτι σαν την RAM του υπολογιστή, στην οποία φορτώνονται τα διάφορα προγράμματα. Αυτά τα προγράμματα προγραμματίζουν τον υπολογιστή να κάνει διάφορες δουλειές. Το ίδιο πράγμα κάνουν και τα μνημίδια στο μυαλό σου, και κατ’ επέκταση σε σένα.

Έτσι λοιπόν, αν προγραμματίσεις τον εαυτό σου με την ιδέα ότι η ζωή είναι ανούσια, άσκοπη και τυχαία, το πιο πιθανό είναι ότι θα ζήσεις μία ανούσια, άσκοπη και τυχαία ζωή. Αν από την άλλη τον προγραμματίσεις με ένα σκοπό, το πιθανότερο είναι ότι θα τον εκπληρώσεις. Στην χειρότερη περίπτωση θα πεθάνεις προσπαθώντας, με μια ζωή που θα σε έχει αποζημιώσει ήδη.

Φωτογραφία: StillWaving

Το κλειδί για την επιτυχία της θρησκείας είναι το μνημίδιο στρατηγικής του Να έχεις σκοπό στη ζωή. Για αυτό «δουλεύει» η θρησκεία και δεν έχει να κάνει ούτε με αγγέλους και δαίμονες, ούτε με το πώς δημιουργήθηκε ή το πώς μεταδίδεται.

Τώρα αν η ένστασή σου είναι ότι για να επωφεληθείς αυτού χρειάζεται να καταπιείς ένα σωρό παραμύθια και παλαβομάρες, δεν σε αδικώ. Όμως μην είσαι ούτε εσύ σίγουρος ή σίγουρη ότι η δικιά σου κοσμοθεωρία είναι ακριβής και πλήρης. Η ίδια η επιστήμη συνεχώς αναθεωρεί τις απόψεις της, και ποτέ δεν θα σταματήσει (και δεν πρέπει) να το κάνει. Πάντα θα υπάρχει κάτι καινούργιο να μάθουμε.

Είναι πικρή η διαπίστωση, αλλά όλοι ζούμε με κάποιο ποσοστό ψευδαισθήσεων. Ίσως τελικά το κόλπο είναι να διαλέξεις τις σωστές ψευδαισθήσεις που θα σε πάνε εκεί που θέλεις να πας. Αυτό άλλωστε είναι και το ζητούμενο, έτσι δεν είναι;

 

ΛΟΙΠΑ ΜΕΤΑΙΣΘΗΣΙΟΓΟΝΑ
(Βιβλιογραφία και προτεινόμενα αναγνώσματα)

Frankl, Viktor. Man’s Search for Meaning (Washington Square Press, 1984).
Post, Steven Garrand, Underwood, Lyn G. Altruism and Altruistic Love: Science, Philosophy & Religion in Dialogue (Oxford University Press, 2002).
Brodie, Richard. Getting Past OK: A Straightforward Guide to Having a Fantastic Life (Warner Books, 1995).

Πώς να χακάρεις ένα μυαλό #23: Κι άλλη θρησκεία

 

Γιατί οι θρησκείες επιβιώνουν τόσους και τόσους αιώνες;
Γιατί μετά από τόσο αντίλογο εξακολουθούν να έχουν δισεκατομμύρια οπαδούς -από ευκαιριακούς πιστούς των γιορτινών περιόδων μέχρι τζιχαντιστές που είναι έτοιμοι να θυσιάσουν τη ζωή τους- ανά τον κόσμο; Τι είναι αυτό που κάνει τις θρησκείες τόσο ισχυρές;

Σίγουρα όχι η κάθε είδους «αλήθεια», όπως είπαμε και στο προηγούμενο άρθρο. Εκεί έκανα την υπόθεση ότι η θρησκεία δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα πανίσχυρο μνημιδιακό σύμπλεγμά, ένας πανίσχυρος πολιτισμικός ιός, που δύσκολα θα φύγει από το παρασκήνιο. Άλλωστε επιβίωσε χιλιάδες χρόνια και ταυτόχρονα εξελίσσονταν για να γίνει όλο και πιο δυνατός, πιο αποδοτικός, πιο επιτυχημένος. Όπως σας υποσχέθηκα, σήμερα θα αναλύσουμε το γονιδίωμα αυτού του ιού: τα μνημίδια που τον απαρτίζουν.

Αυτά έρχονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες. Για αρχή ας πάρουμε τα δομικά μνημίδια, εκείνα που είναι επιτυχημένα μόνο και μόνο εξαιτίας των μνημιδιακών νόμων για την αναπαραγωγή και επιβίωση. Ποια είναι αυτά; Ας δούμε…

Φωτογραφία: applefight

Πρώτα από όλα έχουμε το μνημίδιο της Παράδοσης. Ένα μνημίδιο στρατηγικής του τύπου «κάνε αυτό και μετάδωσε το και στις επόμενες γενιές». Η Παράδοση σε προγραμματίζει για επανάληψη και μαζί της κουβαλά και τα υπόλοιπα μνημίδια της θρησκείας.

Από τις αρχαίες θρησκείες και ναούς ως τα μοναστήρια του Αγίου Όρους, κι από ανατολίτικα τελετουργικά και έθιμα μέχρι τα Χριστούγεννα και το Ραμαζάνι, η Παράδοση είναι πανταχού παρούσα. Βέβαια, αν το καλοσκεφτείς, η κάθε παράδοση δεν κρατείται επειδή η εκάστοτε θρησκεία είναι η «αληθινή». Εδώ το αίτιο και το αιτιατό αντιστρέφονται. Η θρησκεία θεωρείται «αληθινή», ΕΠΕΙΔΗ η παράδοση κρατείται.

Είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους επιβίωσαν οι θρησκείες. Κάπου και κάποτε ενσωμάτωσαν παραδόσεις, ακριβώς επειδή με αυτό τον τρόπο είχαν περισσότερες πιθανότητες για επιβίωση και αναπαραγωγή.

Φωτογραφία: DrewHopper

Στη συνέχεια έχουμε τον Ευαγγελισμό, δηλαδή τον προσηλυτισμό σε όλο του το φάσμα. Ένα μνημίδιο στρατηγικής που ουρλιάζει «εξάπλωσέ με και σε άλλους». Ένα ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι δεν έχουν όλες οι θρησκείες το ίδιο επίπεδο προσηλυτισμού. Δεν χτυπούν όλες οι θρησκείες τα κουδούνια για να μας μιλήσουν για τους σωτήρες τους, ούτε μοιράζουν όλες φυλλάδια στο δρόμο. Όμως δεν θα βρεις ούτε μία που δεν το κάνει στα παιδιά της. Ως εκ τούτου ο Ευαγγελισμός δουλεύει καλύτερα σε συνεργασία με το μνημίδιο «κάνε πολλά παιδιά», κάτι που βλέπουμε π.χ. στην καθολική εκκλησία ή τους μορμόνους.

Αυτός είναι ένας άλλος λόγος του γιατί η θρησκεία είναι επιτυχημένη. Επειδή ενσωμάτωσε κάποια στιγμή τον Ευαγγελισμό, ο οποίος φυσικά είναι άσχετος με το «ευ ζην» που προσφέρει η κάθε θρησκεία. Γιατί μια θρησκεία που θα πρόσφερε την δυνατότητα μιας πολύ πλήρους και ευτυχισμένης ζωής, αλλά υπολείπονταν αυτού, δεν θα ήταν επιτυχημένη στην αναπαραγωγή και οι πιθανότητες θα ήταν εναντίον της.

Στη συνέχεια έχουμε το «να βγάζει νόημα», την εύκολη Κατανόηση. Όπως έχω πει και σε παλιότερο άρθρο, μνημίδια που είναι εύκολα κατανοητά έχουν πολύ περισσότερες πιθανότητες επιβίωσης μόνο και μόνο εξαιτίας του τρόπου λειτουργίας του ανθρώπινου μυαλού.

Έτσι λοιπόν θρησκείες που προσφέρουν έτοιμες και απλές απαντήσεις είναι πιο δημοφιλείς και επιτυχημένες από άλλες που σε προτρέπουν να ανακαλύψεις μόνος σου, π.χ. Ζεν. Εννοείται ότι οι απαντήσεις που δίνονται δεν χρειάζεται να είναι αλήθεια -και μπορείτε να ρωτήσετε τον Άγιο Βασίλη για επιβεβαίωση-, όσο είναι απλές και κατανοητές.

Τελευταίο από τα δομικά μνημίδια μιας θρησκείας είναι η Επανάληψη. Τα διάφορα τελετουργικά σε τακτά χρονικά διαστήματα είναι συνυφασμένα με την πρακτική κάθε δόγματος. Σου θυμίζω πρόχειρα τον κυριακάτικο εκκλησιασμό ή την καθημερινή προσευχή στο σχολείο. Γιατί όσο περισσότερο επαναλαμβάνεις μια ιδέα ή μια πράξη, τόσο πιο άνετα νιώθεις με αυτή και τόσο πιο δύσκολα αναρωτιέσαι. Σιγά-σιγά ιδρυματοποιείσαι σε αυτή, δηλαδή προγραμματίζεσαι. Οι θρησκείες εξελίχθηκαν να έχουν αυτό που θα σου πει κάθε καλός συνθέτης λαϊκών επιτυχιών: η επανάληψη πουλάει.

Παράδοση, Ευαγγελισμός, εύκολη Κατανόηση και Επανάληψη. Τόσο ισχυρά μνημίδια που η θρησκεία θα τα κατάφερνε και μόνο με αυτά. Όμως η εξέλιξη δεν σταμάτησε εκεί. Στην πορεία άρχισε να ενσωματώνει μνημίδια που ήταν επιτυχημένα απλώς και μόνο επειδή πατούσαν τα κουμπιά μας, δηλαδή μνημίδια που κέρδιζαν την προσοχή εκμεταλλευόμενα την ανθρώπινη φύση. Οι τακτικοί αναγνώστες αυτού του blog ίσως και να μπορούν να τα μαντέψουν…

Ξεκινάμε με το φαγητό. Καλά διάβασες, Φαγητό! Οι νηστείες και τα γιορτινά τραπέζια πατούν με τον καλύτερο τρόπο ένα από τα βασικά βιολογικά κουμπιά μας. Τα επικά τραπεζώματα και οι ιδιαίτεροι ανά περίσταση μεζέδες είναι ελκυστικά μνημίδια για όλους. Όσο για τις νηστείες, αυτές δημιουργούν γνωστική δυσαρμονία, η οποία ενισχύει τα μνημίδια για τα οποία νήστευες. Το πασχαλινό τραπέζι μετά από 40-ήμερη νηστεία είναι η καλύτερη ανταμοιβή, η οποία σου προσφέρεται επειδή ήσουν καλός πιστός ή πιστή, και τα κατάφερες!

Φωτογραφία: stoper

Δεύτερο βιολογικό κουμπί: το Σεξ. Σπάνια κάποια θρησκεία δεν έχει να πει κάτι για αυτό. Όμως για να είναι δραστικό συστατικό, το Σεξ θα πρέπει να είναι δεμένο με το υπόλοιπο σύστημα. Υπάρχουν διάφοροι τρόποι για να γίνει αυτό, από τον μονογαμικό γάμο μέχρι τις πόρνες των ναών στην αρχαία Ρώμη, και από τον ελεύθερο έρωτα των Rajneesh ως τα χριστιανικά κείμενα για το πώς και πότε πρέπει να γίνεται για να μην αποτελεί αμαρτία.

Τρίτο βιολογικό κουμπί, ο Φόβος, οπότε ας περάσουμε στο μνημίδιο της Ασφάλειας. Οι περισσότερες θρησκείες βασίζονται σε αυτό, είτε είναι ο φόβος του Θεού, είτε κάποιου είδους εξοστρακισμός από την κοινωνία. Ένα πολύ σημαντικό στοιχείο των περισσότερων συστημάτων πίστης είναι να δημιουργούν τεχνητούς κινδύνους και στη συνέχεια να προσφέρουν καταφύγιο από αυτούς (στην περίπτωση της κοινωνικής απομόνωσης, δεν είναι καν τεχνητός). Το να ζεις κάτω από την σκέπη του εκάστοτε θρησκευτικού συστήματος είναι η σωτηρία και η πολυπόθητη ασφάλεια.

Στη συνέχεια έχουμε το πρωταρχικό μνημίδιο της Κρίσης. Κάθε θρησκεία θα προσφέρει «καταφύγιο» σε περιόδους κρίσης -με το μνημιδιακό αζημίωτο-, ανεξάρτητα του πόσο ικανή είναι να το κάνει. Ένα πρόσφατο παράδειγμα είναι διάφοροι μητροπολίτες στους μήνες του κορονοϊού, οι οποίοι ισχυρίστηκαν όχι μόνο ότι δεν κολλάει με την Θεία Κοινωνία, αλλά και το ότι η Θεία Κοινωνία αποτελεί και το (κυριολεκτικό) φάρμακο και ασπίδα για τον Covid-19.

Φωτογραφία: kevron2001

Περνάω στο πρωταρχικό μνημίδιο του Προβλήματος, το οποίο είναι ιδιαίτερα ισχυρό σε έξυπνους, μορφωμένους ανθρώπους. Πρόκειται για την ιδέα ότι μια μυστηριώδης, πανάρχαιη γνώση θα αποκτηθεί μέσα από την μελέτη και επίλυση προβλημάτων στο πλαίσιο της ζωής του πιστού. Το Ζεν και το Τάο αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα. Στο χριστιανισμό υπάρχουν τόσα πολλά κείμενα που θα χρειάζονταν δύο ζωές για να τα διαβάσεις όλα. Όμως για αρκετούς ανθρώπους, η μελέτη είναι σημαντικό κομμάτι της ζωής τους. Έτσι, διαβάζουν και ξαναδιαβάζουν τη Βίβλο και άλλα ιερά κείμενα, πιστεύοντας ότι είναι γραμμένα απευθείας από τον Θεό, και θεωρώντας ότι θα λάβουν κάποιου είδους θεϊκή φώτιση, αν τελικά καταλάβουν κάτι παραπάνω.

Τελευταίο έχουμε το κουμπί του Να ανήκεις κάπου. Οι περισσότεροι άνθρωποι είναι ευαίσθητοι σε αυτό και θέλουν να ανήκουν σε κάποια ομάδα. Για πολλούς μοναχικούς ανθρώπους από μόνο του θα ήταν αρκετό, αρκεί η θρησκεία να προσέφερε τακτικές συναντήσεις και ευκαιρίες για κοινωνικοποίηση.

Πάει και αυτό! Τα μνημίδια που τραβούν την προσοχή μας: η Ασφάλεια, η Κρίση, το Φαγητό, το Σεξ, το Πρόβλημα και το Να ανήκεις κάπου, που μαζί με τα δομικά μνημίδια, που είδαμε πιο πάνω, βρίσκονται στον πυρήνα κάθε θρησκείας. Είναι επίσης ο λόγος που οι θρησκείες επιβίωσαν τόσα χρόνια και πιθανόν να επιβιώσουν άλλα τόσα…

Για να αποφύγω τις παρεξηγήσεις, θέλω να πω κάτι τελευταίο. Η ανάλυση που προηγήθηκε ήταν καθαρά φαινοτυπική. Όμως το να ξέρεις το πώς δουλεύει κάτι, δεν το κάνει απαραίτητα λάθος, όπως το να μην ξέρεις, δεν το κάνει απαραίτητα σωστό. Τελικά, είναι θέμα επιλογής, έτσι δεν είναι;

 

ΛΟΙΠΑ ΜΕΤΑΙΣΘΗΣΙΟΓΟΝΑ
(Βιβλιογραφία και προτεινόμενα αναγνώσματα)
Balkin J. M. Cultural Software: A Theory of Ideology (Yale University Press, 1998).
Lynch, Aaron. Thought Contagion: How Belief Spreads Through Society (Basic Books, 1996).
Post, Steven Garrand, Underwood, Lyn G. Altruism and Altruistic Love: Science, Philosophy & Religion in Dialogue (Oxford University Press, 2002).
Frankl, Viktor. Man’s Search for Meaning (Washington Square Press, 1984).

Πώς να χακάρεις ένα μυαλό #22: Θρησκεία

 

Για τον περισσότερο κόσμο τα πράγματα είναι απλά.
Αν ο Θεός υπάρχει, το να μην πιστεύεις σε Αυτόν θα σου δημιουργήσει ένα σωρό μετά θάνατον προβλήματα. Αν δεν υπάρχει, τι πειράζει μια προσευχή που και που; Στη χειρότερη περίπτωση είναι ένα απλό χάσιμο χρόνου…

Είναι ένα μνημίδιο που πατάει το κουμπί της φτηνής ασφάλειας. Μικρό το αντίτιμο, αλλά μεγάλο το ρίσκο. Δεν σε παίρνει να μην δώσεις προσοχή.

Παρόλα αυτά, και μετά τις μεγάλες βουτιές που κάναμε σε εξίσου σοβαρά θέματα στα προηγούμενα άρθρα, οφείλω τουλάχιστον να εξερευνήσω την πιθανότητα ότι δεν υπάρχουν «άνωθεν εντολές», αλλά το ότι ολόκληρη η θρησκεία -η κάθε θρησκεία- είναι αποτέλεσμα εξέλιξης μερικών από των πιο ισχυρών διανοητικών ιών που γνώρισε ποτέ ο πλανήτης.

Πριν αρχίσετε να τρίβετε τα χέρια σας με ικανοποίηση ή αρχίσετε να ξεθάβετε τα λάβαρα του πολέμου, να σας παραπέμψω στο παλιότερο κείμενο περί της διαμάχης άθεων και ένθεων. Το σημερινό άρθρο έχει καθαρά διερευνητικό χαρακτήρα. Πριν λοιπόν πω οτιδήποτε άλλο, να πω ότι η θρησκεία δεν ταυτίζεται με την πίστη, και η πίστη, εφόσον παραμένει στο μεταφυσικό και δεν επηρεάζει αρνητικά την ζωή με οποιονδήποτε τρόπο, είναι απολύτως θεμιτή για όποιον την χρειάζεται.

Που ήμασταν; Σωστά, στο θρησκευτικό δόγμα… Γιατί οι άνθρωποι έχουν «αλήθειες» που πιστεύουν χωρίς καμία απόδειξη; Από πού προέρχονται αυτές οι πεποιθήσεις; Πως εξαπλώνονται;

Φωτογραφία: UFPhotography

Καταρχήν αν κοιτάξουμε γύρω μας, θα διαπιστώσουμε μια μεγάλη διαφορά στο πως αντιμετωπίζουν την θρησκεία οι άνθρωποι. Μιλάμε για μια γκάμα που ξεκινάει από την απόλυτη και ολοκληρωτική άρνηση, περνά στην αναφορά των ιερών κειμένων ως αλληγορίες και παραβολές, και φτάνει μέχρι τον φονταμενταλιστικό λόγο του Θεού, όπου οι άνθρωποι παίρνουν στην κυριολεξία κάθε λέξη και είναι έτοιμοι να πετροβολήσουν κεραίες κινητής τηλεφωνίας.

Βλέπεις, τα μνημίδια της θρησκείας είναι ίδια για όλους, όμως η συμπεριφορά αλλάζει δραματικά από το πώς έχουν συγχωνευτεί στην ιδεόσφαιρά σου. Πως τα βλέπεις. Θα είναι πολύ διαφορετική η συμπεριφορά κάποιου π.χ. που διαβάζει στις γραφές τον λόγο του Θεού, από κάποιον που εκεί μέσα βλέπει μόνο παραβολές και αλληγορίες.

Φωτογραφία: cosmin-m

Εδώ είναι και ένα από τα κλειδιά του κόσμου των μνημιδίων. Θα το πω ξεκάθαρα αυτή τη φορά: μπορείς να προγραμματίσεις τον εαυτό σου με όποια μνημίδια εξυπηρετούν τους σκοπούς της ζωής σου! Με βάση αυτό λοιπόν, αν πιστεύεις σε μία θρησκεία που δεν την έχεις επιλέξει και δεν εξυπηρετεί τους σκοπούς της ζωής σου, τότε προσβάλλεις εσύ ο ίδιος τον θεό σου για την νοημοσύνη που σου έδωσε.

Έχουμε μιλήσει ξανά για το πώς δεν μπορεί να υπάρχει απόλυτη αλήθεια σε αυτόν τον κυβερνώμενο από μνημίδια κόσμο. Αν μπορείς να προγραμματίσεις τον εαυτό σου με μνημίδια για καλύτερη ζωή, και η ζωή είναι ρευστή, τότε δεν μπορείς ποτέ να πιστέψεις ότι μία θρησκεία, ή οποιοδήποτε μνημίδιο εδώ που τα λέμε, είναι κάτι παραπάνω από μισή αλήθεια που εξυπηρετεί σε ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα.

Ο κυριότερος ίσως λόγος που οι θρησκείες είναι τόσο δυνατές σήμερα είναι γιατί πρόκειται για μνημίδια που άντεξαν εξέλιξη αιώνων. Και επιβίωσαν. Όμως, όπως όλα τα μνημίδια, θα πρέπει να έχεις την επιλογή του αν θα προγραμματιστείς με αυτά. Σε βοηθούν στη ζωή σου ή όχι;

Ας περάσουμε όμως στην προέλευση. Τα υπόλοιπα ζώα είχαν νύχια και δόντια και δηλητήριο, ο άνθρωπος είχε την επίλυση προβλημάτων. Αυτό αποδείχθηκε και ένα από τα μεγαλύτερα εξελικτικά πλεονεκτήματα. Στις προϊστορικές κοινωνίες, οι άνθρωποι που επιβίωναν ήταν αυτοί που μπορούσαν να απαντήσουν με επιτυχία ερωτήματα όπως: «Πως αποφεύγω τα λιοντάρια;» «Τι θα φάμε;» «Που θα βρω και πως θα μου κάτσει το αντίθετο φύλο;»

Όλα καλά μέχρι εδώ, μόνο που αυτός ο μηχανισμός με την πάροδο των αιώνων εξελίχθηκε κι άλλο, κυρίως μέσω της ανάπτυξης του νεοφλοιού στον εγκέφαλο. Σύντομα οι πρώτοι άνθρωποι ήρθαν σε επαφή με τα μεγάλα προβλήματα. Αυτά που απασχολούν τους φιλοσόφους στην διάρκεια της ιστορίας: «Από πού ήρθαμε;» «Γιατί είμαστε εδώ;» «Τι (πρέπει να) κάνουμε τώρα;»

Βεβαίως, αυτές οι ερωτήσεις είναι πολύ πιο δύσκολες από αυτές που αφορούν τον κίνδυνο, το φαγητό ή το σεξ, αλλά δεν είναι αδύνατο να απαντηθούν. Η γνωστική δυσαρμονία που προκάλεσαν στα πρώτα μυαλά δημιούργησε μνημίδια που έβγαζαν νόημα. Από εδώ προήλθαν η μυθολογία, η φιλοσοφία και φυσικά, η θρησκεία.

Ας πάρουμε για παράδειγμα τέσσερις τυπάδες από ένα προϊστορικό καταυλισμό, τον Αργκ, τον Βαργκ, τον Γαργκ και τον Δαργκ. Ο καθένας σκέφτηκε το πρόβλημα από την δικιά του σκοπιά και τελικά βρήκε την δικιά του «λύση».

Ο Αργκ σκέφτηκε ότι μας έχει φτιάξει ο Θεός, αλλά αποφάσισε να το κρατήσει για την πάρτη του. Ο Βαργκ σκέφτηκε το πρόβλημα για χρόνια. Το έφερε από εδώ, το έφερε από εκεί, αλλά απάντηση δεν βρήκε. Ο Γαργκ, με μια εκπληκτική αναλαμπή, σκέφτηκε ότι προερχόμαστε από τις μαϊμούδες, οι οποίες εξελίχθηκαν από τα ψάρια, τα οποία εξελίχθηκαν από κάτι μικρούτσικα πραγματάκια στο νερό. Όμως οι υπόλοιποι στο χωριό δεν καταλάβαιναν τι έλεγε, οπότε η ιδέα δεν προχώρησε παραπέρα.

Ο Δαργκ πάλι, εκστασιασμένος που είχε βρει την λύση στο πρόβλημα, είπε ότι μας έχει φτιάξει ο Θεός, και πρέπει να το πούμε και στους άλλους, αλλιώς θα καούμε στην κόλαση.

Βέβαια για λόγους ακριβείας, να πω ότι η κόλαση έρχεται λίγο αργότερα. Οι πρώτες αναφορές είναι στην ιουδαϊκή παράδοση, αλλά αρχικά δεν είχε τον τιμωρητικό χαρακτήρα που έχει σήμερα. Αρχικά η κόλαση ήταν μόνο ένα πνευματικό παυσίπονο για τον πόνο της κατοχής των Ρωμαίων. Κάτι του στυλ: «Περνάμε χάλια τώρα, αλλά θα δουν οι άπιστοι, κακοί Ρωμαίοι στην άλλη ζωή!»

Φωτογραφία: blackpoint

Η σημερινή εικόνα της κόλασης εξελίχθηκε από τους πρώτους χριστιανούς, οι οποίοι προσπαθούσαν να επεκτείνουν τη νέα θρησκεία προς δυσμάς. Πριν από αυτό, η κόλαση ήταν η απόσταση από τον εκάστοτε θεό. Όμως εδώ είχες να πείσεις Έλληνες που είχαν Διόνυσο και Δία και Αφροδίτη. Τι να τους πουν τα κηρύγματα αγάπης; Έπρεπε να τους φοβερίσεις με κάποιον τρόπο, δεν γίνονταν αλλιώς. Αφού αυτή η κόλαση δεν τους έλεγε τίποτα, έπρεπε να επανεφευρεθεί. Την συνέχεια την ξέρετε όλοι...

Κλείνω την παρένθεση και επιστρέφω στον φίλο μας τον Δαργκ. Είχε βρει ένα πολύ επιτυχημένο πακέτο μνημιδίων. Επίτηδες; Μάλλον απίθανο. Αλλά αν εκατομμύρια άνθρωποι σκέφτονται ταυτόχρονα την ερώτηση, και χιλιάδες από αυτούς φτάσουν στο συμπέρασμα του Δαργκ, τότε αυτά τα μνημίδια θα αρχίσουν να κινούνται προς τις εξελιγμένες εκδόσεις τους. Μνημίδια που θα διασπείρονται ταχύτερα, μακρύτερα και ευρύτερα, μέχρι που το πακέτο θα έχει απλωθεί σε όλη την διαστρωμάτωση της κοινωνίας, και θα γίνει θρησκεία.

Γιατί η θρησκεία είναι ένας πανίσχυρος πολιτισμικός ιός που εξελίσσεται όχι προς την Αλήθεια ή την καλυτέρευση της ζωής των πιστών, αλλά προς πιο επιτυχημένα και αποδοτικά μνημίδια. Όσοι διαβάζετε τακτικά τα άρθρα μου, θα έχετε καταλάβει ήδη αυτό το απλό πράγμα. Η εξέλιξη κάθε μνημιδίου δεν είναι φτιαγμένη για να ωφελεί το άτομο, αλλά το ίδιο το μνημίδιο!

Έτσι λοιπόν, οι θρησκείες που δεν δημιουργήθηκαν από συγκεκριμένα άτομα με συνειδητή πρόθεση (που είναι και οι περισσότερες), δεν σημαίνει ότι είναι κατ’ ανάγκη αλήθεια ή ότι δημιουργούν τις συνθήκες για μια καλύτερη ζωή. Ωστόσο είναι φτιαγμένες για να αυτοσυντηρούνται και να αυτοδιασπείρονται.

Φωτογραφία: xilrion

Βέβαια, όταν λέω ότι δεν υπήρχε συνειδητή πρόθεση, δεν εννοώ ότι δεν υπήρχε πρόθεση διασποράς μνημιδίων που θα καλυτέρευαν τη ζωή. Πολλοί πνευματικοί ηγέτες, από τον Βούδα μέχρι τον Ιησού, έδειχναν τέτοια πρόθεση. Όμως χωρίς τη γνώση του πως δουλεύουν τα μνημίδια, τα δικά τους είτε «πέθαναν» γρήγορα, είτε μεταλλάχθηκαν σε ιογενείς μηχανισμούς που ενδιαφέρονταν περισσότερο για την επιβίωση και αναπαραγωγή τους, παρά για την ευζωία του φορέα.

Πως το έκαναν αυτό; Με το να αυτοανακηρυχθούν απόλυτες αλήθειες, παρόλη την πρόθεση του ανθρώπου που τα δίδαξε. Πώς να πεις όχι στην Αλήθεια;

Το πρόβλημα είναι ότι δεν υπάρχει μία μόνο θρησκεία, αλλά πολλές. Πως είναι δυνατόν να λένε όλες την αλήθεια; Ποια θρησκεία είναι πραγματικά αληθινή; Πώς να το μάθεις; Οι απόψεις των διαφόρων θρησκειών για τους αλλόθρησκους ποικίλουν, από αδιαφορία έως οίκτο έως περιφρόνηση, και σχεδόν πάντα συνοδεύονται από υπεροψία ότι η «δικιά μας» αλήθεια είναι η μόνη αλήθεια. Άραγε ποιον να πιστέψεις;

Θα σου πω τώρα για μία από τις μεγαλύτερες παγίδες σε αυτή τη ζωή, ώστε να σου το συνδέσω με την «επίλυση προβλημάτων» που σου έλεγα νωρίτερα. Στη σημερινή εποχή, η ακατανίκητη τάση να λύνεις προβλήματα είναι πρόβλημα! Γιατί καταλήγεις να λύνεις άσχετα ή τυχαία προβλήματα σε βάρος άλλων για εσένα σημαντικών θεμάτων. Η τάση για επίλυση προβλημάτων είναι τόσο ισχυρή, που χρειάζεσαι γερές ψυχολογικές βάσεις και απόλυτη κατανόηση των προσωπικών σου στόχων, ώστε να μην σπαταλάς τον χρόνο σου λύνοντας  προβλήματα που δεν σε πάνε πουθενά.

Φωτογραφία: TheColorsOfMyMind

Πως θα βγάλω κι άλλα λεφτά; Πως θα «βελτιώσω» (βλ. χειραγωγήσω) τον ή την σύντροφό μου; Πως θα νικήσω τους φόβους μου; Προβλήματα μπροστά μας κάθε μέρα, προβλήματα παντού… Υπέροχα θέματα για σεμινάρια, βιβλία και blog αυτοβοήθειας. Υπέροχες ανούσιες αποσπάσεις (και πώς να συνεχίσεις να τις ακολουθείς).

Έχει όμως και πιο κάτω. Μια ακόμα μεγαλύτερη παγίδα. Μια παγίδα στην οποία πέφτουν ακόμα και οι πιο ευφυείς και μορφωμένοι. Η αναζήτηση του άγιου δισκοπότηρου της απόλυτης αλήθειας.

Σαφέστατα και όλοι θέλουν καταλάβουν τον κόσμο, και αυτό ήταν πολύτιμο όταν ο κόσμος αφορούσε μόνο φυσικούς κινδύνους, φαγητό και σεξ. Όμως σήμερα στην κοινωνία των μνημιδίων έχουμε καταλήξει να προσπαθούμε να καταλάβουμε πράγματα που δεν βγάζουν νόημα. Εμείς νομίζουμε ότι βγάζουν νόημα, γιατί τα μυαλά μας δεν πρόλαβαν να εξελιχθούν από τότε που δεν υπήρχε αυτό το μνημιδιακό χάος. Έτσι σπαταλάμε χρόνο, χρήμα και ενέργεια για να λύσουμε ασυνάρτητα προβλήματα.

Φυσικά ο βασιλιάς των ασυνάρτητων προβλημάτων είναι το «Ποια θρησκεία είναι η αληθινή;» Αυτό διασπάται σε διάφορα εξίσου ασυνάρτητα υπό-προβλήματα και ερωτήσεις: «Υπάρχει θεός;» «Πως μοιάζει» «Υπάρχει παράδεισος; Κόλαση;» «Τι θέλει ο Θεός να κάνω;» Τα οποία με την σειρά τους διασπώνται σε: «Ο Θεός είναι άντρας ή γυναίκα;» «Είναι λευκός; Μαύρος; Κίτρινος; Ερυθρόδερμος;» «Που μένει ο Θεός;» «Έχει email;» «Όταν πάει διακοπές, ποιον αφήνει στο πόδι του;»

Σκεφτόμενος τέτοιες ερωτήσεις είναι δύσκολο να δεις τι πραγματικά είναι η θρησκεία και από πού προήλθε. Αν όμως κάνεις μία μικρή παύση και το δεις από την σκοπιά των μνημιδίων, θα δεις ότι όλες οι φυσικά εξελισσόμενες θρησκείες είναι διανοητικοί πολιτισμικοί ιοί, που επιβίωσαν έως σήμερα ως συμπλέγματα μνημιδίων.

Πρωτοδημιουργήθηκαν σε μυαλά που τα απασχολούσε κυρίως ο κίνδυνος, το φαγητό και το σεξ, και η ουσιαστική τους δουλειά είναι να χαρτογραφήσουν τον σημερινό κόσμο ηθικής, πολιτισμού και κοινωνίας σε εκείνο τον τρόπο σκέψης. Όμως, εκτός κι αν δημιουργήσεις την δικιά σου θρησκεία, αυτά τα συμπλέγματα μνημιδίων διέπονται από τους νόμους που ισχύουν για όλα τα μνημίδια. Οι θρησκείες εξελίσσονται προς τις πιο αποδοτικές και επιτυχημένες εκδόσεις τους.

Ορίστε, το πρόβλημα λύθηκε! Καμία θρησκεία δεν είναι η απόλυτη αλήθεια. Είναι απλώς παραλλαγές κάποιων αρχικών μνημιδίων. Ποια είναι αυτά; Θα σου πω στο επόμενο άρθρο.

Μέχρι τότε, μπορείς να συζητάς θρησκευτικό-φιλοσοφικά όσο θέλεις και με όποιον θέλεις. Πολιτισμένα όμως. Τα έχουμε ξαναπει. Αν εσύ κάθεσαι στο λεωφορείο και ο άλλος είναι όρθιος, θα του θυμώσεις επειδή κρατάει τη χειρολαβή; 

ΛΟΙΠΑ ΜΕΤΑΙΣΘΗΣΙΟΓΟΝΑ
(Βιβλιογραφία και προτεινόμενα αναγνώσματα)
Balkin J. M. Cultural Software: A Theory of Ideology (Yale University Press, 1998).
Post, Steven Garrand, Underwood, Lyn G. Altruism and Altruistic Love: Science, Philosophy & Religion in Dialogue (Oxford University Press, 2002).
Bloom, Howard. The Lucifer Principle: A Scientific Expedition into the Forces of History (Atlantic Monthly Press, 1997).
Brodie, Richard. Virus of The Mind (Integral Press, 1996).
Lynch, Aaron. Thought Contagion: How Belief Spreads Through Society (Basic Books, 1996).