Πως να χακάρεις ένα μυαλό #4: Δευτερογενή μνημίδια

Τώρα τα πράγματα θα γίνουν λίγο πιο ζόρικα. 

Λίγο πιο περίπλοκα. Γιατί μέχρι τώρα, που συζητήσαμε για τα βιολογικά κουμπιά και τα πρωταρχικά μνημίδια, ο τρόπος που αυτά δυνητικά καθορίζουν τη συμπεριφορά μας είναι σχετικά ευθύς.

Το DNA μας (καθώς και αυτό των ζώων) μπόρεσε να αναπαραχθεί και να εξελιχθεί εξαιτίας των ενστίκτων του Φόβου, του Φαγητού και του Σεξ. Το μυαλό, όταν δεν υπάρχει συνειδητή παρέμβαση, είναι φτιαγμένο να αντιδρά στα μνημίδια του φαγητού και του σεξ με ένα συγκεκριμένο τρόπο, ενώ για τον φόβο διαθέτει δύο ξεχωριστές λειτουργίες: την μάχη ή την υποχώρηση.

Αυτές οι τέσσερις νοητικές διεργασίες φαίνεται πως ήταν καθοριστικής σημασίας για τη διάδοση των γονιδίων και για αυτό βρίσκονται μαζί μας ακόμα και στο πολιτισμένο σήμερα. Έχουμε μάλιστα ακόμα και ονόματα για τα συναισθήματα που τις συνοδεύουν. Θυμός, φόβος, πείνα και λαγνεία. Στα μοντέρνα νεοελληνικά θα δεις το τελευταίο και ως «καύλα». Όχι πολιτικά ορθός όρος, εντούτοις η πολιτική ορθότητα είναι ένα μνημίδιο όχι πάντα χρήσιμο.

Επανέρχομαι. Η εξέλιξη λοιπόν δημιούργησε τα πρωταρχικά μνημίδια (αν χρειάζεσαι φρεσκάρισμα κάνε κλικ εδώ) για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες των βιολογικών κουμπιών του Φόβου, του Φαγητού και του Σεξ, αλλά δεν σταμάτησε βέβαια εκεί. Με την πάροδο των αιώνων αναπτύχθηκαν νέοι τρόποι για την επιβίωση και αναπαραγωγή, πιο ύπουλοι, πιο κρυφοί και πιο πλάγιοι. Αυτά είναι τα δευτερογενή μνημίδια (second-order buttons) για τα οποία θα μιλήσουμε ευθύς αμέσως.

Τα δευτερογενή μνημίδια είναι πολύ συχνά στον πολιτισμό μας, όμως όχι και τόσο συχνά όσο τα πρωταρχικά μνημίδια της Κρίσης, της Αποστολής, του Κινδύνου, του Προβλήματος και της Ευκαιρίας. Με λίγα λόγια, δεν ανταποκρίνονται όλοι οι άνθρωποι σε αυτά, παρόλο που το κάνει η πλειοψηφία. Υπάρχουν μάλιστα και περιπτώσεις που οι άνθρωποι αντιδρούν το ίδιο καλά και στα αντίθετά τους! Πως γίνεται αυτό; Θα σου πω παρακάτω.

Πρώτα πρέπει να σου πω για αυτά τα πέντε δευτερογενή μνημίδια που βοήθησαν την διατήρηση και αναπαραγωγή των γονιδίων μας με έμμεσο τρόπο και που, αν συνδεθούν με οποιοδήποτε μνημίδιο, είναι ικανά να σου αποσπάσουν την προσοχή και να σε μολύνουν με αυτό.

Το πρώτο δευτερογενές μνημίδιο είναι το μνημίδιο του Να ανήκεις κάπου. Εξελικτικά ήταν πολύ χρήσιμο για τους ανθρώπους να μπορούν να οργανωθούν σε ομάδες, αφού έδινε περισσότερες πιθανότητες για εύρεση στέγης ή τροφής, ενώ τα διαθέσιμα μέλη του άλλου φύλου ήταν περισσότερα. Άρα άνθρωποι που μπορούσαν να μεταδώσουν και να λάβουν το μνημίδιο του Να ανήκεις σε μια ομάδα είχαν περισσότερες πιθανότητες επιβίωσης και αναπαραγωγής.

Τα πράγματα όμως σήμερα είναι απείρως πιο πολύπλοκα. Υπάρχουν πάμπολλα μνημίδια που απαιτούν την προσοχή σου, και σε ακραίες περιπτώσεις μπορεί να σε οδηγήσουν ακόμα και στον φανατισμό, μόνο και μόνο επειδή στον πυρήνα τους έχουν το μνημίδιο του «Να ανήκεις κάπου». Έχουμε και λέμε: πολιτικά κόμματα και ιδεολογίες, ποδόσφαιρο και αθλητισμός, πατριωτισμός, θρησκεία, εμπορικός οργανισμός ή εργοδοτική εταιρία, συγκεκριμένοι κοινωνικοί κύκλοι…

Είμαι σίγουρος ότι μπορείς να συμπληρώσεις την παραπάνω λίστα με άλλα τόσα και μάλλον καταλαβαίνεις που το πάω. Είσαι σίγουρος ή σίγουρη ότι το να ανήκεις σε κάποιες από τις παραπάνω ομάδες πραγματικά σε κάνει ευτυχισμένο ή ευτυχισμένη; Είσαι σίγουρος ή σίγουρη ότι σε κάνει πιο πλήρη και ολοκληρωμένο άνθρωπο και ότι δίνει ένα νόημα στη ζωή σου για το οποίο αξίζει να ζεις; Είσαι;

Υπάρχει πάντα η πιθανότητα να έχεις προσβληθεί από ένα τέτοιο μνημίδιο άθελά σου και με τυχαίο τρόπο κατά τη διάρκεια της ζωής σου. Ίσως να σε έχει προσβάλει και να ζεις για αυτό, μόνο και μόνο για να εξυπηρετήσεις την επιβίωση και αναπαραγωγή του. Μόνο και μόνο για να μην χρειαστεί να αντιμετωπίσεις τα συναισθήματα θυμού, φόβου ή ντροπής που θα συνοδέψουν την κάθε μη συναίνεσή σου. Είναι ο τρόπος που διαθέτουν τα δευτερογενή μνημίδια για να σε ελέγξουν. Διάβασε παρακάτω.

Το δεύτερο δευτερογενές μνημίδιο είναι αυτό της Υπακοής στην εξουσία. Η εξουσία, όπως και η ιεραρχία, είναι έννοιες που αναπτύχθηκαν στην ανθρωπότητα από την απαρχή της, είτε επρόκειτο για γονεϊκή εξουσία, είτε για θρησκευτική, είτε για πολιτική. Στις πρώτες ανθρώπινες κοινωνίες ήταν πολύ χρήσιμο να υπακούς τον αρχηγό της ομάδας. Αυτό σου έδινε περισσότερες πιθανότητες επιβίωσης, παραμονή στην ομάδα και άρα περισσότερες πιθανότητες ζευγαρώματος. Σε αντίθετη περίπτωση πιθανόν να βρισκόσουν σκοτωμένος ή εξόριστος.

Φωτογραφία: sofree

Σήμερα η κάθε μορφής εξουσία έχει παγιωθεί τόσο πολύ, που πολλοί από εμάς θεωρούν σχεδόν βλάσφημο το να την παρακούσουν. Το να την αμφισβητήσουν έστω. Όμως η κάθε εξουσία έχει εξελιχθεί στο να κάνει ακριβώς αυτό: να χρησιμοποιεί το μνημίδιο της (άκριτης) Υπακοής και να αυτοδιατηρείται.

«Οι νόμοι πρέπει να υπηρετούν τους ανθρώπους και όχι οι άνθρωποι, τους νόμους.» Δεν θυμάμαι ποιος το είπε αυτό, αλλά είναι μια καλή τροφή για σκέψη και ένα καλό σημείο εκκίνησης. Οποιουδήποτε είδους «νόμοι», όχι μόνο πολιτικοί. Από λανθασμένες αντιλήψεις «εξουσίας» μέσα στην οικογένεια μέχρι τις εργασιακές σου σχέσεις, κι από τις ηγετικές φυσιογνωμίες μέσα στην παρέα σου μέχρι τις κοινωνικές αδικίες που υποκρίνεσαι πως δεν βλέπεις, υπάρχουν πάρα πολλές «εξουσίες» εκεί έξω που απαιτούν την προσοχή σου κι εσύ τους την δίνεις, εξαιτίας ενός ακαθόριστου φόβου. Όχι επειδή τις παραδέχεσαι συνειδητά και κάνουν καλό σε σένα και τον κόσμο γύρω σου.

Το τρίτο μνημίδιο είναι αυτό της Διάκρισης. Στον πολιτισμό μας το βλέπουμε πολύ συχνά, πρώτα απ’ όλα στον κινηματογράφο. Πολύ συχνά ο ήρωας μας θα διακριθεί με κάποιον τρόπο στο τέλος, που (αν και πολλές φορές κατά βάθος) ήταν και ένας από τους αρχικούς σκοπούς του. Αν μη τι άλλο το κοινό το χαίρεται. Γιατί; Γιατί διαθέτει ήδη το μνημίδιο της Διάκρισης.

Φωτογραφια: serhat demiroglou

Ιστορικά το να διακρινόσουν μέσα στην ομάδα σε ανέβαζε πολύ στα μάτια του αντίθετου φύλου και ενδεχομένως να σου απέφερε και περισσότερη τροφή ή καλύτερη στέγη. Με αυτό τον τρόπο, άνθρωποι που μπορούσαν να λάβουν και να διασπείρουν το μνημίδιο είχαν περισσότερες πιθανότητες αναπαραγωγής των γονιδίων τους και επιβίωσης.

Σήμερα είναι απλώς η πέτρα του Σίσυφου. Ένα ατέλειωτο κυνήγι για να διακριθείς στη δουλειά σου, στον κοινωνικό σου περίγυρο, στα χόμπι σου… Κάθισες ποτέ να σκεφτείς το γιατί; Είναι μια συνειδητή σου απόφαση με συγκεκριμένα αποτελέσματα για το μέλλον που σχεδιάζεις για τον εαυτό σου ή είσαι απλώς το μπαλάκι του μνημιδίου της Διάκρισης, που σε βάζει σε αυτή την κατάσταση ανταγωνισμού με αυτόματο τρόπο; Είσαι απλώς ο συνδυασμός της ανθρώπινης ευφυΐας και των ζωωδών σου ενστίκτων ή μήπως είσαι κάτι παραπάνω από αυτό; Απλώς ρωτάω και, αν είσαι ειλικρινής, ίσως εκπλαγείς με τις απαντήσεις.

Προχωράω στο τέταρτο δευτερογενές μνημίδιο. Είναι αυτό της Έγκρισης. Αν έκανες πράγματα που οι άλλοι θα ενέκριναν συνέσφιγγε τους δεσμούς της ομάδας και σε προφύλασσε από κινδύνους. Χώρια που η αποδοχή από την ομάδα σου άνοιγε τον δρόμο για κάθε πιθανό φλερτ σου.

Φωτογραφία: contraomnes

Σήμερα η πολυπόθητη Έγκριση (ή αποδοχή) ξεκινάει από τους γονείς μας και συνεχίζει στους φίλους και τους δασκάλους μας. Χωρίς καν να το πάρεις χαμπάρι, σύντομα το μνημίδιο απλώνει τα πλοκάμια του παντού. Αποζητούμε την έγκριση από τον σύντροφο ή την σύζυγό μας, από το αφεντικό, τον συνάδελφο, τον φίλο, τον πνευματικό σε περίπτωση που υπάρχει, ακόμα κι από μια περαστική γνωριμία!

Σοβαρά τώρα, ο μόνος ή η μόνη που θα έπρεπε να δίνεις λογαριασμό είσαι εσύ ο ίδιος κι εσύ η ίδια! Δεν λέω να διαλύσεις όλες σου τις σχέσεις, συναισθηματικές, επαγγελματικές ή κοινωνικές. Αυτό που λέω είναι ότι εσύ κι ο σκοπός σου πρέπει να έχουν περισσότερη, αν όχι απόλυτη, προτεραιότητα. Ειδάλλως καταλήγεις ένα άτυπο «παιδί για τα θελήματα» που δρα αυτόματα λόγω του μνημιδίου της Έγκρισης, με μοναδικό σκοπό την επιβίωση και αναπαραγωγή του.

Τελευταίο είναι το μνημίδιο της Φροντίδας. Το ανθρώπινο είδος πέρασε αρκετές δύσκολες εποχές και το να υπάρχει φροντίδα μεταξύ των ανθρώπων, τους έδινε περισσότερες πιθανότητες επιβίωσης. Πολλοί άνθρωποι θα δείξουν φροντίδα και στα ζώα, ιδιαίτερα τα θηλαστικά, πράγμα που έπρεπε να το περιμένουμε, αφού έχουμε κοινό ένα ποσοστό DNA με αυτά.

Σήμερα, το μνημίδιο της Φροντίδας χρησιμοποιείται για να σου πουλήσει σκυλοτροφή ή ένα σωρό άχρηστα πράγματα για σένα και το παιδί σου. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να σε εξαπατήσουν για οικονομικό όφελος ή απλώς για να σου δεσμεύσουν τον χρόνο σε δραστηριότητες που απλώς διασπείρουν το μνημίδιο και δεν κάνουν τίποτε άλλο ιδιαίτερο για σένα ή τον περίγυρό σου.

Φωτογραφία: FullMoonFairy

Πρόσεξέ με. Είναι άλλο η συμπόνια και οι συνειδητές πράξεις σου που απορρέουν από αυτή, και άλλο η αυτόματη Φροντίδα που το μυαλό σου σε έχει πείσει ότι χρειάζεσαι για να λειτουργείς. Κάνε μια μικρή ενδοσκόπηση. Είναι όλα τα πράγματα και οι άνθρωποι που «πρέπει» να φροντίζεις και «πρέπει» να νοιάζεσαι, άξια αυτής σου της φροντίδας, του χρόνου και της προσοχής σου;

Είναι πολύ πιθανό, οι (σχεδόν αυτόματες) πράξεις σου να ελέγχονται και να πυροδοτούνται από ένα ή περισσότερα από αυτά τα δευτερογενή μνημίδια, που επικολλήθηκαν επάνω στα πέντε πρωταρχικά. Είναι τα μνημίδια του Να ανήκεις κάπου, της Υπακοής στην εξουσία, της Διάκρισης του εαυτού σου, της Έγκρισης των άλλων και της a priori Φροντίδας για ανθρώπους και πράγματα γύρω σου.

Όπως σου είπα και πριν, δεν είναι ούτε απλά ούτε αθώα μνημίδια, και έχουν βρει τον τρόπο να παραμένουν στον ανθρώπινο τρόπο σκέψης με το ζόρι. Η διαδικασία με την οποία η Φύση και η εξέλιξη το έκαναν αυτό, ήταν να τα συνδυάσουν με διάφορα αρνητικά συναισθήματα, τα πιο συχνά εκ των οποίων είναι ο θυμός, ο φόβος, η ντροπή, ή αυτό το απροσδιόριστο συναίσθημα ότι κάτι δεν πάει καλά ή δεν είναι όπως πρέπει. Ήταν μία κίνηση αυτοπροστασίας του DNA.

Η αυτόματη πυροδότηση αυτών των συναισθημάτων, όταν δεν συμμορφωνόσουν, είχε περισσότερες πιθανότητες να σε επαναφέρει στον «ίσιο» δρόμο, τον δρόμο του αντίστοιχου μνημιδίου, και άρα μακροπρόθεσμα να δώσει περισσότερες πιθανότητες επιβίωσης και αναπαραγωγής στα γονίδιά σου. Για ανθρώπους που δεν είχαν αυτή την εσωτερική διασύνδεση ήταν πολύ πιο εύκολο να παρακούσουν αυτά τα μνημίδια (ακόμη και αν είχαν προσβληθεί), και άρα με την πάροδο των αιώνων να λιγοστέψουν σημαντικά.

Όμως τα πρωταρχικά μνημίδια τους προστάτευσαν από την ολοκληρωτική εξάλειψη. Έτσι σήμερα υπάρχουν άνθρωποι που αδιαφορούν πλήρως για κάποιο ή κάποια από τα δευτερογενή μνημίδια, αν και είναι δύσκολο να βρούμε κάποιον που αδιαφορεί για όλα.

Φωτογραφία: Jules1983

Κάπου εδώ υπάρχει και το εξής παράδοξο (τουλάχιστον με την πρώτη ματιά). Μια προσεχτική παρατήρηση των ανθρώπων γύρω μας, θα μας φανερώσει ότι υπάρχουν άτομα που λειτουργούν με τα αντίθετα των δευτερογενών μνημιδίων! Όμως αν το καλοσκεφτείς, είναι λογικό.

Αν ήσουν φορέας του μνημιδίου της αυτόματης Ανυπακοής στην εξουσία, είχες πιο πολλές πιθανότητες (αν κατάφερνες να επιβιώσεις) να γίνεις μια ηγετική φυσιογνωμία στην κοινότητα. Κέρδιζες έτσι όποιον, όποια ή όσους ερωτικούς συντρόφους ήθελες, όσο φαγητό μπορούσες να φας και την καλύτερη καλύβα στο χωριό.

Αν δεν σε ένοιαζε η Διάκριση, κρατούσες το χαμηλό προφίλ που χρειαζόταν για να αυτοσυντηρηθείς μέσα στην ομάδα χωρίς πολλά προβλήματα.

Αν δεν σε ένοιαζε η Έγκριση, μπορούσες να παραβείς κάθε κανόνα ηθικής ή νόμο για να πάρεις αυτό που ήθελες (σύντροφο, φαγητό ή ασφάλεια) με το ζόρι.

Όσο για την Φροντίδα, το να την αρνείσαι ψυχρά και κυνικά σήμαινε ότι θα πρόσεχες περισσότερο τον εαυτό σου, ενώ θα ήσουν αδέσμευτος και άρα μακριά από κινδύνους που μπορεί να υπήρχαν, εξαιτίας αυτών των σχέσεων φροντίδας που διατηρούσες.

Προσπάθησε να αποφύγεις όρους όπως «καλό» και «κακό». Ούτε η Φύση, ούτε τα μνημίδια χαμπαριάζουν από τέτοιους όρους. Τα πράγματα σήμερα σφυρηλατήθηκαν στο πέρασμα των αιώνων αδιάφορα του οποιουδήποτε μανιχαϊσμού διέπει την ανθρώπινη σκέψη ή ηθική.

Άσε που κανένας «κακός» δεν βλέπει τον εαυτό του έτσι. Όσον αφορά εκείνον, κάνει απλώς το καλύτερο για τον εαυτό του ή τους συντρόφους του. Τα πάντα είναι θέμα άποψης, όπως σου έχω ξαναπεί.

Το συλλογικό υποσυνείδητο και οι σχεδόν αυτόματες πράξεις μας δημιουργήθηκαν εξαιτίας των βιολογικών κουμπιών και των πρωταρχικών μας μνημιδίων. Πάνω εκεί εναποτίθενται τα δευτερογενή μνημίδια για ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού, με ένα μικρότερο ποσοστό να υπακούει στα αντίθετά τους. Κανένα πρόβλημα. Για μας αυτοί οι άνθρωποι είναι ίδιοι!

Ένας δουλοπρεπής υπήκοος είναι το ίδιο με έναν αυτόματο επαναστάτη, και μια attention whore είναι το ίδιο με το μουλωχτό ανθρωπάκι που κάνει ότι μπορεί για να περάσει απαρατήρητο. Λειτουργούν το ίδιο αυτόματα, στην μία περίπτωση με την αποδοχή του αντίστοιχου μνημιδίου και στην άλλη με την απόρριψή του.

Είναι η κριτική σκέψη που κάνει την διαφορά. Το κομμάτι του παζλ που σου λείπει. Είσαι πολλές φορές ανώτερος και ανώτερη από τον άνθρωπο των σπηλαίων που σου κληροδότησε αυτό το μυαλό. Η σκέψη σου και οι γνώσεις σου απέναντι σε εκείνη την σκέψη και τον πολιτισμό είναι απλά ασύλληπτες. 

Βιολογικά κουμπιά και δευτερογενή μνημίδια θα προσπαθήσουν να σε ελέγξουν με συναισθήματα θυμού, φόβου, ερωτικής επιθυμίας, ντροπής, ενοχής, απόρριψης, απώλειας ή ανησυχίας. Είναι αυτά τα συναισθήματα που θα ελέγξουν τη ζωή σου, εφόσον δεν επέμβεις συνειδητά σαν πολιτισμένος άνθρωπος. Είναι επίσης τα συναισθήματα με τα οποία διάφορα μνημίδια θα αποπειραθούν να κερδίσουν την προσοχή σου και να σε προσβάλλουν.

Πάρε μια βαθιά ανάσα. Πάρε κι άλλη, αν δεν σου έφτασε. Τα μνημίδιά σου θα συνεχίσουν να σε βομβαρδίζουν. Όμως τώρα μπορείς να τα δεις και να τα ξεδιαλύνεις ένα-ένα. Ποια θα διαλέξεις;

ΛΟΙΠΑ ΜΕΤΑΙΣΘΗΣΙΟΓΟΝΑ
(Βιβλιογραφία και προτεινόμενα αναγνώσματα)

Plotkin, Henry. Darwin Machines and the Nature Of Knowledge (Harvard University Press, 1993).
Dennett, Daniel C. Darwin’s Dangerous Idea: Evolution and Meanings of Life (Simon & Schuster, 1995).
Brodie, Richard. Virus of The Mind (Integral Press, 1996).
Lynch, Aaron. Thought Contagion: How Belief Spreads Through Society (BasicBooks, 1996).
Aunger, Robert. The Electric meme: A new Theory Of How We Think (Free Press, 2002).