Σάββατο 21 Ιανουαρίου 2017

Πως να χακάρεις ένα μυαλό #4: Δευτερογενή μνημίδια



Τώρα τα πράγματα θα γίνουν λίγο πιο ζόρικα. 

Λίγο πιο περίπλοκα. Γιατί μέχρι τώρα, που συζητήσαμε για τα βιολογικά κουμπιά και τα πρωταρχικά μνημίδια, ο τρόπος που αυτά δυνητικά καθορίζουν τη συμπεριφορά μας είναι σχετικά ευθύς.

Το DNA μας (καθώς και αυτό των ζώων) μπόρεσε να αναπαραχθεί και να εξελιχθεί εξαιτίας των ενστίκτων του Φόβου, του Φαγητού και του Σεξ. Το μυαλό, όταν δεν υπάρχει συνειδητή παρέμβαση, είναι φτιαγμένο να αντιδρά στα μνημίδια του φαγητού και του σεξ με ένα συγκεκριμένο τρόπο, ενώ για τον φόβο διαθέτει δύο ξεχωριστές λειτουργίες: την μάχη ή την υποχώρηση.

Αυτές οι τέσσερις νοητικές διεργασίες φαίνεται πως ήταν καθοριστικής σημασίας για τη διάδοση των γονιδίων και για αυτό βρίσκονται μαζί μας ακόμα και στο πολιτισμένο σήμερα. Έχουμε μάλιστα ακόμα και ονόματα για τα συναισθήματα που τις συνοδεύουν. Θυμός, φόβος, πείνα και λαγνεία. Στα μοντέρνα νεοελληνικά θα δεις το τελευταίο και ως «καύλα». Όχι πολιτικά ορθός όρος, εντούτοις η πολιτική ορθότητα είναι ένα μνημίδιο όχι πάντα χρήσιμο.

Επανέρχομαι. Η εξέλιξη λοιπόν δημιούργησε τα πρωταρχικά μνημίδια (αν χρειάζεσαι φρεσκάρισμα κάνε κλικ εδώ) για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες των βιολογικών κουμπιών του Φόβου, του Φαγητού και του Σεξ, αλλά δεν σταμάτησε βέβαια εκεί. Με την πάροδο των αιώνων αναπτύχθηκαν νέοι τρόποι για την επιβίωση και αναπαραγωγή, πιο ύπουλοι, πιο κρυφοί και πιο πλάγιοι. Αυτά είναι τα δευτερογενή μνημίδια (second-order buttons) για τα οποία θα μιλήσουμε ευθύς αμέσως.

Τα δευτερογενή μνημίδια είναι πολύ συχνά στον πολιτισμό μας, όμως όχι και τόσο συχνά όσο τα πρωταρχικά μνημίδια της Κρίσης, της Αποστολής, του Κινδύνου, του Προβλήματος και της Ευκαιρίας. Με λίγα λόγια, δεν ανταποκρίνονται όλοι οι άνθρωποι σε αυτά, παρόλο που το κάνει η πλειοψηφία. Υπάρχουν μάλιστα και περιπτώσεις που οι άνθρωποι αντιδρούν το ίδιο καλά και στα αντίθετά τους! Πως γίνεται αυτό; Θα σου πω παρακάτω.

Πρώτα πρέπει να σου πω για αυτά τα πέντε δευτερογενή μνημίδια που βοήθησαν την διατήρηση και αναπαραγωγή των γονιδίων μας με έμμεσο τρόπο και που, αν συνδεθούν με οποιοδήποτε μνημίδιο, είναι ικανά να σου αποσπάσουν την προσοχή και να σε μολύνουν με αυτό.

Το πρώτο δευτερογενές μνημίδιο είναι το μνημίδιο του Να ανήκεις κάπου. Εξελικτικά ήταν πολύ χρήσιμο για τους ανθρώπους να μπορούν να οργανωθούν σε ομάδες, αφού έδινε περισσότερες πιθανότητες για εύρεση στέγης ή τροφής, ενώ τα διαθέσιμα μέλη του άλλου φύλου ήταν περισσότερα. Άρα άνθρωποι που μπορούσαν να μεταδώσουν και να λάβουν το μνημίδιο του Να ανήκεις σε μια ομάδα είχαν περισσότερες πιθανότητες επιβίωσης και αναπαραγωγής.

Τα πράγματα όμως σήμερα είναι απείρως πιο πολύπλοκα. Υπάρχουν πάμπολλα μνημίδια που απαιτούν την προσοχή σου, και σε ακραίες περιπτώσεις μπορεί να σε οδηγήσουν ακόμα και στον φανατισμό, μόνο και μόνο επειδή στον πυρήνα τους έχουν το μνημίδιο του «Να ανήκεις κάπου». Έχουμε και λέμε: πολιτικά κόμματα και ιδεολογίες, ποδόσφαιρο και αθλητισμός, πατριωτισμός, θρησκεία, εμπορικός οργανισμός ή εργοδοτική εταιρία, συγκεκριμένοι κοινωνικοί κύκλοι…

Είμαι σίγουρος ότι μπορείς να συμπληρώσεις την παραπάνω λίστα με άλλα τόσα και μάλλον καταλαβαίνεις που το πάω. Είσαι σίγουρος ή σίγουρη ότι το να ανήκεις σε κάποιες από τις παραπάνω ομάδες πραγματικά σε κάνει ευτυχισμένο ή ευτυχισμένη; Είσαι σίγουρος ή σίγουρη ότι σε κάνει πιο πλήρη και ολοκληρωμένο άνθρωπο και ότι δίνει ένα νόημα στη ζωή σου για το οποίο αξίζει να ζεις; Είσαι;

Υπάρχει πάντα η πιθανότητα να έχεις προσβληθεί από ένα τέτοιο μνημίδιο άθελά σου και με τυχαίο τρόπο κατά τη διάρκεια της ζωής σου. Ίσως να σε έχει προσβάλει και να ζεις για αυτό, μόνο και μόνο για να εξυπηρετήσεις την επιβίωση και αναπαραγωγή του. Μόνο και μόνο για να μην χρειαστεί να αντιμετωπίσεις τα συναισθήματα θυμού, φόβου ή ντροπής που θα συνοδέψουν την κάθε μη συναίνεσή σου. Είναι ο τρόπος που διαθέτουν τα δευτερογενή μνημίδια για να σε ελέγξουν. Διάβασε παρακάτω.

Το δεύτερο δευτερογενές μνημίδιο είναι αυτό της Υπακοής στην εξουσία. Η εξουσία, όπως και η ιεραρχία, είναι έννοιες που αναπτύχθηκαν στην ανθρωπότητα από την απαρχή της, είτε επρόκειτο για γονεϊκή εξουσία, είτε για θρησκευτική, είτε για πολιτική. Στις πρώτες ανθρώπινες κοινωνίες ήταν πολύ χρήσιμο να υπακούς τον αρχηγό της ομάδας. Αυτό σου έδινε περισσότερες πιθανότητες επιβίωσης, παραμονή στην ομάδα και άρα περισσότερες πιθανότητες ζευγαρώματος. Σε αντίθετη περίπτωση πιθανόν να βρισκόσουν σκοτωμένος ή εξόριστος.

Φωτογραφία: sofree
Σήμερα η κάθε μορφής εξουσία έχει παγιωθεί τόσο πολύ, που πολλοί από εμάς θεωρούν σχεδόν βλάσφημο το να την παρακούσουν. Το να την αμφισβητήσουν έστω. Όμως η κάθε εξουσία έχει εξελιχθεί στο να κάνει ακριβώς αυτό: να χρησιμοποιεί το μνημίδιο της (άκριτης) Υπακοής και να αυτοδιατηρείται.

«Οι νόμοι πρέπει να υπηρετούν τους ανθρώπους και όχι οι άνθρωποι, τους νόμους.» Δεν θυμάμαι ποιος το είπε αυτό, αλλά είναι μια καλή τροφή για σκέψη και ένα καλό σημείο εκκίνησης. Οποιουδήποτε είδους «νόμοι», όχι μόνο πολιτικοί. Από λανθασμένες αντιλήψεις «εξουσίας» μέσα στην οικογένεια μέχρι τις εργασιακές σου σχέσεις, κι από τις ηγετικές φυσιογνωμίες μέσα στην παρέα σου μέχρι τις κοινωνικές αδικίες που υποκρίνεσαι πως δεν βλέπεις, υπάρχουν πάρα πολλές «εξουσίες» εκεί έξω που απαιτούν την προσοχή σου κι εσύ τους την δίνεις, εξαιτίας ενός ακαθόριστου φόβου. Όχι επειδή τις παραδέχεσαι συνειδητά και κάνουν καλό σε σένα και τον κόσμο γύρω σου.

Το τρίτο μνημίδιο είναι αυτό της Διάκρισης. Στον πολιτισμό μας το βλέπουμε πολύ συχνά, πρώτα απ’ όλα στον κινηματογράφο. Πολύ συχνά ο ήρωας μας θα διακριθεί με κάποιον τρόπο στο τέλος, που (αν και πολλές φορές κατά βάθος) ήταν και ένας από τους αρχικούς σκοπούς του. Αν μη τι άλλο το κοινό το χαίρεται. Γιατί; Γιατί διαθέτει ήδη το μνημίδιο της Διάκρισης.

Φωτογραφια: serhat demiroglou
Ιστορικά το να διακρινόσουν μέσα στην ομάδα σε ανέβαζε πολύ στα μάτια του αντίθετου φύλου και ενδεχομένως να σου απέφερε και περισσότερη τροφή ή καλύτερη στέγη. Με αυτό τον τρόπο, άνθρωποι που μπορούσαν να λάβουν και να διασπείρουν το μνημίδιο είχαν περισσότερες πιθανότητες αναπαραγωγής των γονιδίων τους και επιβίωσης.

Σήμερα είναι απλώς η πέτρα του Σίσυφου. Ένα ατέλειωτο κυνήγι για να διακριθείς στη δουλειά σου, στον κοινωνικό σου περίγυρο, στα χόμπι σου… Κάθισες ποτέ να σκεφτείς το γιατί; Είναι μια συνειδητή σου απόφαση με συγκεκριμένα αποτελέσματα για το μέλλον που σχεδιάζεις για τον εαυτό σου ή είσαι απλώς το μπαλάκι του μνημιδίου της Διάκρισης, που σε βάζει σε αυτή την κατάσταση ανταγωνισμού με αυτόματο τρόπο; Είσαι απλώς ο συνδυασμός της ανθρώπινης ευφυΐας και των ζωωδών σου ενστίκτων ή μήπως είσαι κάτι παραπάνω από αυτό; Απλώς ρωτάω και, αν είσαι ειλικρινής, ίσως εκπλαγείς με τις απαντήσεις.

Προχωράω στο τέταρτο δευτερογενές μνημίδιο. Είναι αυτό της Έγκρισης. Αν έκανες πράγματα που οι άλλοι θα ενέκριναν συνέσφιγγε τους δεσμούς της ομάδας και σε προφύλασσε από κινδύνους. Χώρια που η αποδοχή από την ομάδα σου άνοιγε τον δρόμο για κάθε πιθανό φλερτ σου.

Φωτογραφία: contraomnes
Σήμερα η πολυπόθητη Έγκριση (ή αποδοχή) ξεκινάει από τους γονείς μας και συνεχίζει στους φίλους και τους δασκάλους μας. Χωρίς καν να το πάρεις χαμπάρι, σύντομα το μνημίδιο απλώνει τα πλοκάμια του παντού. Αποζητούμε την έγκριση από τον σύντροφο ή την σύζυγό μας, από το αφεντικό, τον συνάδελφο, τον φίλο, τον πνευματικό σε περίπτωση που υπάρχει, ακόμα κι από μια περαστική γνωριμία!

Σοβαρά τώρα, ο μόνος ή η μόνη που θα έπρεπε να δίνεις λογαριασμό είσαι εσύ ο ίδιος κι εσύ η ίδια! Δεν λέω να διαλύσεις όλες σου τις σχέσεις, συναισθηματικές, επαγγελματικές ή κοινωνικές. Αυτό που λέω είναι ότι εσύ κι ο σκοπός σου πρέπει να έχουν περισσότερη, αν όχι απόλυτη, προτεραιότητα. Ειδάλλως καταλήγεις ένα άτυπο «παιδί για τα θελήματα» που δρα αυτόματα λόγω του μνημιδίου της Έγκρισης, με μοναδικό σκοπό την επιβίωση και αναπαραγωγή του.

Τελευταίο είναι το μνημίδιο της Φροντίδας. Το ανθρώπινο είδος πέρασε αρκετές δύσκολες εποχές και το να υπάρχει φροντίδα μεταξύ των ανθρώπων, τους έδινε περισσότερες πιθανότητες επιβίωσης. Πολλοί άνθρωποι θα δείξουν φροντίδα και στα ζώα, ιδιαίτερα τα θηλαστικά, πράγμα που έπρεπε να το περιμένουμε, αφού έχουμε κοινό ένα ποσοστό DNA με αυτά.

Σήμερα, το μνημίδιο της Φροντίδας χρησιμοποιείται για να σου πουλήσει σκυλοτροφή ή ένα σωρό άχρηστα πράγματα για σένα και το παιδί σου. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να σε εξαπατήσουν για οικονομικό όφελος ή απλώς για να σου δεσμεύσουν τον χρόνο σε δραστηριότητες που απλώς διασπείρουν το μνημίδιο και δεν κάνουν τίποτε άλλο ιδιαίτερο για σένα ή τον περίγυρό σου.

Φωτογραφία: FullMoonFairy
Πρόσεξέ με. Είναι άλλο η συμπόνια και οι συνειδητές πράξεις σου που απορρέουν από αυτή, και άλλο η αυτόματη Φροντίδα που το μυαλό σου σε έχει πείσει ότι χρειάζεσαι για να λειτουργείς. Κάνε μια μικρή ενδοσκόπηση. Είναι όλα τα πράγματα και οι άνθρωποι που «πρέπει» να φροντίζεις και «πρέπει» να νοιάζεσαι, άξια αυτής σου της φροντίδας, του χρόνου και της προσοχής σου;

Είναι πολύ πιθανό, οι (σχεδόν αυτόματες) πράξεις σου να ελέγχονται και να πυροδοτούνται από ένα ή περισσότερα από αυτά τα δευτερογενή μνημίδια, που επικολλήθηκαν επάνω στα πέντε πρωταρχικά. Είναι τα μνημίδια του Να ανήκεις κάπου, της Υπακοής στην εξουσία, της Διάκρισης του εαυτού σου, της Έγκρισης των άλλων και της a priori Φροντίδας για ανθρώπους και πράγματα γύρω σου.

Όπως σου είπα και πριν, δεν είναι ούτε απλά ούτε αθώα μνημίδια, και έχουν βρει τον τρόπο να παραμένουν στον ανθρώπινο τρόπο σκέψης με το ζόρι. Η διαδικασία με την οποία η Φύση και η εξέλιξη το έκαναν αυτό, ήταν να τα συνδυάσουν με διάφορα αρνητικά συναισθήματα, τα πιο συχνά εκ των οποίων είναι ο θυμός, ο φόβος, η ντροπή, ή αυτό το απροσδιόριστο συναίσθημα ότι κάτι δεν πάει καλά ή δεν είναι όπως πρέπει. Ήταν μία κίνηση αυτοπροστασίας του DNA.

Η αυτόματη πυροδότηση αυτών των συναισθημάτων, όταν δεν συμμορφωνόσουν, είχε περισσότερες πιθανότητες να σε επαναφέρει στον «ίσιο» δρόμο, τον δρόμο του αντίστοιχου μνημιδίου, και άρα μακροπρόθεσμα να δώσει περισσότερες πιθανότητες επιβίωσης και αναπαραγωγής στα γονίδιά σου. Για ανθρώπους που δεν είχαν αυτή την εσωτερική διασύνδεση ήταν πολύ πιο εύκολο να παρακούσουν αυτά τα μνημίδια (ακόμη και αν είχαν προσβληθεί), και άρα με την πάροδο των αιώνων να λιγοστέψουν σημαντικά.

Όμως τα πρωταρχικά μνημίδια τους προστάτευσαν από την ολοκληρωτική εξάλειψη. Έτσι σήμερα υπάρχουν άνθρωποι που αδιαφορούν πλήρως για κάποιο ή κάποια από τα δευτερογενή μνημίδια, αν και είναι δύσκολο να βρούμε κάποιον που αδιαφορεί για όλα.

Φωτογραφία: Jules1983
Κάπου εδώ υπάρχει και το εξής παράδοξο (τουλάχιστον με την πρώτη ματιά). Μια προσεχτική παρατήρηση των ανθρώπων γύρω μας, θα μας φανερώσει ότι υπάρχουν άτομα που λειτουργούν με τα αντίθετα των δευτερογενών μνημιδίων! Όμως αν το καλοσκεφτείς, είναι λογικό.

Αν ήσουν φορέας του μνημιδίου της αυτόματης Ανυπακοής στην εξουσία, είχες πιο πολλές πιθανότητες (αν κατάφερνες να επιβιώσεις) να γίνεις μια ηγετική φυσιογνωμία στην κοινότητα. Κέρδιζες έτσι όποιον, όποια ή όσους ερωτικούς συντρόφους ήθελες, όσο φαγητό μπορούσες να φας και την καλύτερη καλύβα στο χωριό.

Αν δεν σε ένοιαζε η Διάκριση, κρατούσες το χαμηλό προφίλ που χρειαζόταν για να αυτοσυντηρηθείς μέσα στην ομάδα χωρίς πολλά προβλήματα.

Αν δεν σε ένοιαζε η Έγκριση, μπορούσες να παραβείς κάθε κανόνα ηθικής ή νόμο για να πάρεις αυτό που ήθελες (σύντροφο, φαγητό ή ασφάλεια) με το ζόρι.

Όσο για την Φροντίδα, το να την αρνείσαι ψυχρά και κυνικά σήμαινε ότι θα πρόσεχες περισσότερο τον εαυτό σου, ενώ θα ήσουν αδέσμευτος και άρα μακριά από κινδύνους που μπορεί να υπήρχαν, εξαιτίας αυτών των σχέσεων φροντίδας που διατηρούσες.

Προσπάθησε να αποφύγεις όρους όπως «καλό» και «κακό». Ούτε η Φύση, ούτε τα μνημίδια χαμπαριάζουν από τέτοιους όρους. Τα πράγματα σήμερα σφυρηλατήθηκαν στο πέρασμα των αιώνων αδιάφορα του οποιουδήποτε μανιχαϊσμού διέπει την ανθρώπινη σκέψη ή ηθική.

Άσε που κανένας «κακός» δεν βλέπει τον εαυτό του έτσι. Όσον αφορά εκείνον, κάνει απλώς το καλύτερο για τον εαυτό του ή τους συντρόφους του. Τα πάντα είναι θέμα άποψης, όπως σου έχω ξαναπεί.

Το συλλογικό υποσυνείδητο και οι σχεδόν αυτόματες πράξεις μας δημιουργήθηκαν εξαιτίας των βιολογικών κουμπιών και των πρωταρχικών μας μνημιδίων. Πάνω εκεί εναποτίθενται τα δευτερογενή μνημίδια για ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού, με ένα μικρότερο ποσοστό να υπακούει στα αντίθετά τους. Κανένα πρόβλημα. Για μας αυτοί οι άνθρωποι είναι ίδιοι!

Ένας δουλοπρεπής υπήκοος είναι το ίδιο με έναν αυτόματο επαναστάτη, και μια attention whore είναι το ίδιο με το μουλωχτό ανθρωπάκι που κάνει ότι μπορεί για να περάσει απαρατήρητο. Λειτουργούν το ίδιο αυτόματα, στην μία περίπτωση με την αποδοχή του αντίστοιχου μνημιδίου και στην άλλη με την απόρριψή του.

Είναι η κριτική σκέψη που κάνει την διαφορά. Το κομμάτι του παζλ που σου λείπει. Είσαι πολλές φορές ανώτερος και ανώτερη από τον άνθρωπο των σπηλαίων που σου κληροδότησε αυτό το μυαλό. Η σκέψη σου και οι γνώσεις σου απέναντι σε εκείνη την σκέψη και τον πολιτισμό είναι απλά ασύλληπτες. 

Βιολογικά κουμπιά και δευτερογενή μνημίδια θα προσπαθήσουν να σε ελέγξουν με συναισθήματα θυμού, φόβου, ερωτικής επιθυμίας, ντροπής, ενοχής, απόρριψης, απώλειας ή ανησυχίας. Είναι αυτά τα συναισθήματα που θα ελέγξουν τη ζωή σου, εφόσον δεν επέμβεις συνειδητά σαν πολιτισμένος άνθρωπος. Είναι επίσης τα συναισθήματα με τα οποία διάφορα μνημίδια θα αποπειραθούν να κερδίσουν την προσοχή σου και να σε προσβάλλουν.

Πάρε μια βαθιά ανάσα. Πάρε κι άλλη, αν δεν σου έφτασε. Τα μνημίδιά σου θα συνεχίσουν να σε βομβαρδίζουν. Όμως τώρα μπορείς να τα δεις και να τα ξεδιαλύνεις ένα-ένα. Ποια θα διαλέξεις;




ΛΟΙΠΑ ΜΕΤΑΙΣΘΗΣΙΟΓΟΝΑ
(Βιβλιογραφία και προτεινόμενα αναγνώσματα)
Plotkin, Henry. Darwin Machines and the Nature Of Knowledge (Harvard University Press, 1993).
Dennett, Daniel C. Darwin’s Dangerous Idea: Evolution and Meanings of Life (Simon & Schuster, 1995).
Brodie, Richard. Virus of The Mind (Integral Press, 1996).
Lynch, Aaron. Thought Contagion: How Belief Spreads Through Society (BasicBooks, 1996).
Aunger, Robert. The Electric meme: A new Theory Of How We Think (Free Press, 2002).




Τρίτη 10 Ιανουαρίου 2017

Πως να χακάρεις ένα μυαλό #3: Πρωταρχικά μνημίδια



Καταρχήν, δεν θέλω να σας ευχηθώ «καλή χρονιά» και «ευτυχισμένο το νέο έτος», διότι ούτε η χρονιά έχει ανάγκη να είναι καλή, ούτε το νέο έτος έχει ανάγκη να είναι ευτυχισμένο. 

Αυτές τις ανάγκες τις έχουν συνήθως οι άνθρωποι, δηλαδή εμείς.

Οπότε να ευχηθώ καλύτερους και πιο ευτυχισμένους εαυτούς, βελτιωμένες εκδόσεις του πνευματικού σας λογισμικού, που θα σας πάνε λίγο παραπέρα στο μυστηριώδες μονοπάτι της ζωής.

Επίσης να ευχηθώ όμορφα ξυπνήματα μέσα στη νέα χρονιά. Ξυπνήματα και αποδράσεις από αυτό που ονομάζουμε «πραγματικότητα» και μας εγκλωβίζει. Έστω κι αν είναι σποραδικά και σύντομα. Σας εύχομαι το πιο ανοιχτό μυαλό που η φυσιολογία σας, σας επιτρέπει.

Τελευταίο σε σειρά, αλλά όχι σε σημαντικότητα, θέλω να ευχηθώ υγεία στη ζωή σας. Δεν μιλάω μόνο για την σωματική. Υπάρχουν κι άλλες «υγείες» που αξίζουν αυτή την ευχή. Συναισθηματική υγεία, πνευματική, επαγγελματική, κοινωνική…

Είθε το νέο έτος να σας φέρει όλα τα παραπάνω και αν είναι να σας πάρει κάτι, να σας πάρει μόνο τα αντίθετά τους, όπου κι αν βρίσκονται στην ζωή σας.

Ας προχωρήσουμε όμως στο προκείμενο. Σήμερα θα ρίξουμε μια ματιά στα πρωταρχικά μνημίδια (primary memes). Πρόκειται για μνημίδια τόσο σημαντικά για την γενετική εξέλιξη, που βρίσκονται μέσα μας από την αυγή της ανθρωπότητας. Τα μνημίδια «στο παρασκήνιο» που κινούν τα νήματα των υπολοίπων. Αυτά που είναι παρόντα σε όλους τους ανθρώπινους πολιτισμούς, ανεξάρτητα από το πόσο διαφορετικοί είναι μεταξύ τους.

Θυμάσαι που σου μίλησα για τα βιολογικά κουμπιά; Αν όχι, κάνε κλικ εδώ. Έχουμε ήδη συζητήσει για το πώς το σεξ, ο φόβος και το φαγητό βοήθησαν τα γονίδιά μας να επιβιώσουν και να αναπαραχθούν, και μαζί με αυτά το ανθρώπινο είδος. Αυτά τα κουμπιά βρίσκονται μέσα μας, στο DNA του κάθε ανθρώπου και, εφόσον πατηθούν, είναι αδύνατο να μην κερδίσουν τουλάχιστον την προσοχή σου.

Τα βιολογικά κουμπιά άρχισαν να μορφοποιούνται όταν οι άνθρωποι ήταν ακόμα στις «σπηλιές», πολύ πριν αναπτυχθεί ο Λόγος. Είναι το κοινό χαρακτηριστικό μας με τα ζώα και εύκολο να το παρατηρήσεις σε αυτά χωρίς πολύ κόπο. Όταν κάποιο ζώο αρχίσει να τρέχει πανικόβλητο, είναι πολύ εύκολο για τα υπόλοιπα στο κοπάδι να μιμηθούν αυτή την συμπεριφορά, αφού πατιέται το κουμπί του Φόβου, κι ας μην ξέρουν ακριβώς το γιατί ή εξαιτίας ποιού τρέχουν.

Βέβαια κάποια στιγμή ο άνθρωπος ξεχώρισε από το υπόλοιπο ζωικό βασίλειο, όταν απέκτησε συνείδηση και γλώσσα. Εκείνη τη στιγμή άρχισε και η κυριαρχία των μνημιδίων.

Είναι πολύ πιο χρήσιμο να μπορείς να μεταδώσεις πληροφορίες για κάποιον κίνδυνο από τα να κάνεις απεγνωσμένες γκριμάτσες και αφηρημένες παντομίμες. Πολύ γρήγορα η αξία των μνημιδίων που μπορούσαν να εξυπηρετήσουν τα τρία βιολογικά κουμπιά του φόβου, του σεξ και της τροφής έγινε εμφανής. Αυτά είναι και τα πέντε πρωταρχικά μνημίδια που είναι (χωρίς βέβαια να μας ζητήσουν τον λόγο) μαζί μας ακόμα και σήμερα.

Εκείνες τις προϊστορικές εποχές, γονότυποι ανθρώπων που δεν μπορούσαν να τα λάβουν και να τα μεταδώσουν, είχαν σαφέστατο εξελικτικό μειονέκτημα, αφού είτε οι φορείς-άτομα πέθαιναν νωρίς, είτε δεν έκαναν αρκετούς απογόνους. Σιγά-σιγά οι κοινωνίες που μορφοποιήθηκαν (και οι πρώτοι πολιτισμοί) ήταν αυτές που συμπεριελάμβαναν αυτά τα πέντε πρωταρχικά μνημίδια.  Οι υπόλοιπες απλά εξαλείφθηκαν με την πάροδο των αιώνων.

Ας δούμε λοιπόν αυτά τα πέντε πρωταρχικά μνημίδια που σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό ενυπάρχουν σε όλους μας, αφού είναι η εκπροσώπηση των βιολογικών κουμπιών στην ιδεόσφαιρά μας.

Φωτογραφία: ChristinaPenescu
Το πρώτο πρωταρχικό μνημίδιο είναι το μνημίδιο της Κρίσης. Ένας οποιοσδήποτε άμεσος κίνδυνος έπρεπε να μπορεί να μεταδοθεί ως ιδέα, όσο πιο αποδοτικά γίνονταν. Τι κίνδυνος είναι αυτός; Πόσο μακριά βρίσκεται και πότε θα μας φτάσει;

Άνθρωποι που μπορούσαν να λάβουν και να μεταδώσουν το μνημίδιο της Κρίσης είχαν περισσότερες πιθανότητες επιβίωσης από εκείνους που απλά δεν έδιναν σημασία. Οι πρώτοι θα ειδοποιούσαν την κοινότητα και θα πολεμούσαν ή θα κρύβονταν ή θα υποχωρούσαν, μαζί με τα παιδιά τους βέβαια που θα συνέχιζαν την γενετική τους αλυσίδα. Οι δεύτεροι, αργά ή γρήγορα, θα γίνονταν το μεσημεριανό κάποιας τίγρης.

Το  δεύτερο μνημίδιο που ισχυροποιήθηκε στις κοινωνίες των προϊστορικών μας παππούδων είναι αυτό της Αποστολής. Αν μπορούσες να αφοσιωθείς σε μια αποστολή, όπως το να βρεις φαγητό ή σύζυγο, σου έδινε περισσότερες πιθανότητες να το καταφέρεις. Πολύ περισσότερο αν μπορούσες να το μεταδώσεις και σε άλλους, πιθανούς βοηθούς στην αποστολή σου.

Ένα άλλο πρωταρχικό μνημίδιο είναι αυτό του Κινδύνου. Αυτό διαφέρει από το μνημίδιο της Κρίσης, γιατί αφορά κινδύνους περισσότερο έμμεσους. Που είναι τα δηλητηριασμένα νερά; Που κυνηγάνε τα λιοντάρια; Τι χρώμα έχουν τα θανατηφόρα φίδια; Κίνδυνοι υπαρκτοί, αλλά όχι άμεσοι. Όμως αν ήθελες να επιβιώσεις εκείνα τα χρόνια, ήταν χρήσιμα μνημίδια.

Το τέταρτο πρωταρχικό μνημίδιο είναι το αυτό του Προβλήματος. Ήταν πάρα πολύ χρήσιμο να μπορείς να αναγνωρίσεις ένα πρόβλημα και να το επικοινωνήσεις, ώστε να έχεις και περισσότερες πιθανότητες να το λύσεις ή να το ξεπεράσεις. Πως θα προφυλαχθούμε τον χειμώνα; Πως θα ξεπεράσουμε τους ανταγωνιστές μας στα μάτια του αντίθετου φύλου; Τι χρειάζεται για μια πιο σταθερή παροχή τροφής;

Φωτογραφία: gilad
Τελευταίο από τα πέντε πρωταρχικά είναι το μνημίδιο της Ευκαιρίας. Αυτοί που μπορούσαν να το διαχειριστούν και να το μεταδώσουν είχαν πιο πολλές πιθανότητες να βρουν περισσότερο φαγητό, καλύτερη στέγη ή διαθέσιμους ερωτικούς συντρόφους.  Είναι το μνημίδιο που τάζει επιβράβευση όταν δίνεις σημασία, και αρκετές φορές αυτή η επιβράβευση ήταν υπαρκτή δίνοντας το εξελικτικό πλεονέκτημα στους φορείς του. Αυτά γίνονταν τότε. Για το τι γίνεται σήμερα, διάβασε παρακάτω.

Πέντε πρωταρχικά μνημίδια πίσω από όλα τα υπόλοιπα, η γέφυρα με τα βιολογικά μας κουμπιά: Κρίση, Αποστολή, Κίνδυνος, Πρόβλημα και Ευκαιρία. Αν το καλοσκεφτείς πρόκειται για την βάση όλων των πολιτισμών ανεξάρτητα του πόσο διαφορετικοί είναι μεταξύ τους. Από την αρχαία Ρώμη μέχρι την σύγχρονη Κίνα και από τους αυτόχθονες Ινδιάνους της Αμερικής μέχρι τους Εσκιμώους, κανένας πολιτισμός δεν είναι αδιάφορος στα πρωταρχικά μνημίδια και για όλους είναι πολύ σημαντικά. Οι πολιτισμοί και οι κοινωνίες αναπτύχθηκαν εξαιτίας αυτών των μνημιδίων φέρνοντας μας εδώ που είμαστε σήμερα. Στον σύγχρονο «δυτικό» κόσμο.

Εδώ υπάρχει ένα θέμα. Η εξέλιξη των μνημιδίων είναι πολλές φορές πιο γρήγορη από αυτή των γονιδίων. Ένα γονίδιο χρειάζεται γενεές γενεών για να ελεγχθεί η χρησιμότητά του στο περιβάλλον και τελικά να εδραιωθεί ή να εξαλειφθεί. Για τα μνημίδια αυτή η διαδικασία μπορεί να είναι λίγες μέρες ή και ώρες!

Με απλά λόγια τα γονίδιά σου, που σου δόθηκαν από τους γονείς σου, θα σε συντροφεύουν σε όλη σου την ζωή και κάποια από αυτά ίσως μεταδοθούν στους απογόνους σου. Τα μνημίδιά σου όμως θα αλλάξουν πολλές φορές κατά την διάρκεια της ζωής σου, ενώ οι απόγονοί τους δεν θα περιορίζονται μόνο στα παιδιά σου, αλλά δυνητικά σε κάθε άνθρωπο με τον οποίο συναναστρέφεσαι!

Τα μνημίδια δημιουργήθηκαν αρχικά για να βοηθήσουν την επιβίωση και αναπαραγωγή των γονιδίων, όμως όταν ήρθε η γλώσσα και αργότερα η γραφή, η μεταδοτικότητά τους ξέφυγε και ανέλαβαν γρήγορα τα ηνία της κυριαρχίας από τα γονίδια, τα οποία είχαν δημιουργηθεί για να προστατεύουν.

Ερχόμαστε στο σήμερα. Από την δική μας καθημερινή σκοπιά, η εξέλιξη των γονιδίων είναι τόσο αργή που πρακτικά είναι στάσιμη. Αυτός είναι ίσως και ένας από τους λόγους που η θεωρία του Δαρβίνου δεν γεννήθηκε ιστορικά νωρίτερα. Η παρατήρηση είναι εξαιρετικά δύσκολη. Οποιοσδήποτε έχει ασχοληθεί με την βιολογία, έστω και σε επίπεδο αρχαρίου, γνωρίζει ότι οι γρήγορες γενετικές μεταλλάξεις ανήκουν μόνο σε ταινίες επιστημονικής φαντασίας ή κόμικ. Με άλλα λόγια, ακόμα κι αν το τσίμπημα μιας ραδιενεργής αράχνης μπορούσε να σε κάνει να σκαρφαλώνεις τοίχους, αυτό δεν θα συνέβαινε σε σένα αλλά (με πολύ τύχη και βοήθεια από το περιβάλλον) σε κάποιον μακρινό-μακρινό απόγονό σου.

Από την άλλη τα μνημίδια γεννιούνται, μεταδίδονται και εξαφανίζονται εν ριπή οφθαλμού. Κατά την διάρκεια της ζωής σου, θα τσιμπηθείς από πολλές μνημιδιακές «ραδιενεργές αράχνες» με αποτελέσματα όχι πάντα ωφέλιμα.

Εδώ και πάρα πολύ καιρό , η κυριαρχία των μνημιδίων είναι απόλυτη. Πλέον δεν ενδιαφέρονται καθόλου για τα γονίδια ή το άτομο-φορέα. Από την δικιά τους σκοπιά το μόνο που τα ενδιαφέρει είναι η επιβίωση και αναπαραγωγή. Το δε πεδίο στο οποίο θα γίνει αυτό είναι το μυαλό σου. Για τα μνημίδια, είσαι απλά το μέσον.

Αυτό σημαίνει ότι τα πρωταρχικά μνημίδια που βρίσκονται μέσα σου, πυροδοτούν άλλα κατά το δοκούν και σου ελέγχουν την ζωή, δεν το κάνουν επειδή θέλουν να επιβιώσεις ή να κάνεις παιδάκια. Ο κόσμος έχει αλλάξει άρδην από τότε που ήμασταν στο μέσο της τροφικής αλυσίδας και το κυριότερο πρόβλημά μας ήταν το πώς θα ανάψουμε φωτιά.

Σήμερα έχουμε πολιτισμό. Τα προβλήματα εκείνης της εποχής μας φαίνονται αστεία. Συμφωνώ βέβαια με το ότι και σήμερα έχουμε κινδύνους, όπως ένα αυτοκίνητο που περνάει με κόκκινο ή την ηλεκτροπληξία από γυμνά καλώδια, αλλά σε γενικές γραμμές, τα περισσότερα προβλήματα επιβίωσης είναι λυμένα. 

Όμως τα πρωταρχικά μνημίδια είναι ακόμα εδώ και μάλιστα τυγχάνουν και ιδιαίτερου σεβασμού, αφού βρίσκονται στη ρίζα του πολιτισμού μας. Είναι βέβαιο ότι θα κάνουν ότι μπορούν για να χειριστούν τη ζωή σου με τέτοιο τρόπο, ώστε να επιβιώσουν και να αναπαραχθούν. Ακόμα χειρότερα δε, θα υπάρξουν άλλοι άνθρωποι που θα τα χρησιμοποιήσουν ώστε να σε χειραγωγήσουν!

Παρακολούθησε ειδήσεις ή μία πολιτική συζήτηση. Το μνημίδιο της Κρίσης βρίσκεται πασπαλισμένο παντού. Στην περίπτωση των ειδήσεων εξυπηρετεί τον εαυτό του. Όσο γράφονται αυτές οι γραμμές, ένα τρομακτικό κύμα κακοκαιρίας αναμένεται να χτυπήσει την Ελλάδα. Αν και, μέσα στις επόμενες εβδομάδες, το θέμα θα έχει ξεχαστεί παντελώς μαζί με τις αναμενόμενες επιπτώσεις του, εντούτοις όλοι το συζητάνε και τα δελτία ειδήσεων το αναπαράγουν με βιβλικούς τόνους. Η κακοκαιρία συνδυάστηκε με το μνημίδιο της Κρίσης και άρα θα μονοπωλεί το ενδιαφέρον της ελληνικής κοινωνίας μέχρι να ολοκληρωθεί ο κύκλος του.

Στην περίπτωση του πολιτικού ή κάποιου τηλεπωλητή που διασπείρει το μνημίδιο της Κρίσης, το πράγμα θα έπρεπε να είναι πλέον προφανές. Ισχυροποιεί την θέση του και προωθεί την ατζέντα του, δηλαδή να σε μολύνει με όποιο μνημίδιο ήθελε αρχικά, το οποίο επειδή έχει συσχετίσει με το πρωταρχικό της Κρίσης, θα του δώσεις σημασία και άρα είναι πιο πιθανό να προσβληθείς. 

Δες το και μόνος σου ή μόνη σου. Πόσο γρήγορα θα άλλαζες κανάλι από ένα δελτίο ειδήσεων που θα είχε μόνο χαρούμενες ιστορίες ή από μια πολιτική συζήτηση χωρίς ένταση;

Φωτογραφία: veftenie
Συνεχίζω με το μνημίδιο της Αποστολής. Κάνει και αυτό θραύση στην εποχή μας. Από το «πρέπει να περάσω στο πανεπιστήμιο» μέχρι το «να αγοράσω χαρτί υγείας γιατί τελείωσε», η ζωή μας είναι γεμάτη αποστολές, μικρότερες ή μεγαλύτερες, οι οποίες μας κατευθύνουν. Σαφέστατα και δεν έχουν και πολύ σχέση με την αρχική τους κατάσταση «βρες φαγητό» ή «βρες να… αγαπήσεις». Σήμερα περικλείουν πολλούς περισσότερους τομείς της (πολύπλοκης πλέον) ζωής μας. Το σίγουρο είναι ότι βρίσκονται μέσα σου και, είτε σου αρέσει είτε όχι, σε ελέγχουν ήδη.

Ίσως τελικά εκείνη η προαγωγή στην οποία αφιέρωσες την ζωή σου τα τελευταία πέντε χρόνια, δεν ήταν και το καλύτερο για την ψυχική σου υγεία. Ούτε τελικά ο προεκλογικός αγώνας που έκανες για τον τάδε υποψήφιο, έφερε κάτι καλύτερο στη ζωή σου ή στον περίγυρό σου. Αποστολές που ανέλαβες ευχαρίστως χωρίς να το πολυσκεφτείς, μόνο και μόνο για να αυτοεκπληρώσεις τον σκοπό τους.

Ας είμαστε λιγουλάκι ρεαλιστές. Δεν πρόκειται να ξεφύγεις από το μνημίδιο της Αποστολής, ούτε και από κανένα άλλο πρωταρχικό μνημίδιο, γιατί είναι εδραιωμένα από τον τρόπο που μεγάλωσες, και είναι παντού μέσα στην κοινωνία και στον πολιτισμό που ζεις. Διάφορες «αποστολές» υπάρχουν και θα υπάρξουν είτε στο προσκήνιο, είτε στο παρασκήνιο της ζωής σου. Το θέμα όμως είναι να τις διαλέξεις εσύ και όχι να σε διαλέγουν εκείνες. Τι εννοώ;

Δώσε εσύ στον εαυτό σου μια αποστολή, πριν το κάνουν άλλοι για σένα. Κάτσε και σκέψου σοβαρά τι θέλεις. Γράψτο σε ένα χαρτί. Ύστερα σκέψου τι από αυτά που κάνεις το εξυπηρετούν και γράψε τα κι αυτά. Γράψε κι εκείνα που δεν εξυπηρετούν τον σκοπό σου, ή σε απομακρύνουν από αυτόν, σε ένα ξεχωριστό τμήμα και στη συνέχεια διέγραψέ τα.  Δώσε απόλυτη προτεραιότητα στα πρώτα και ξεκίνα να αφαιρείς χρόνο από τα διαγραμμένα μέσα στη μέρα σου. Βήμα-βήμα την φορά. Εσύ αποφασίζεις που θα πας. Όχι τα μνημίδιά σου.

Φωτογραφία: DuvallGear
Κάπως έτσι σε ελέγχει και το μνημίδιο του Κινδύνου. Αν και, όπως είπα, δεν είναι και τόσο άμεσο όσο αυτό της Κρίσης, εντούτοις είναι πάρα πολλοί οι πιθανοί κίνδυνοι που ελλοχεύουν, με τον μόνο πραγματικό και απόλυτο κίνδυνο να είναι αυτά τα μνημίδια να μονοπωλήσουν την προσοχή σου. Από πραγματικούς κινδύνους όπως «μην πίνεις αλκοόλ, όταν οδηγείς» ή «μην κάνεις μπάνιο με γεμάτο στομάχι» σε εντελώς πλασματικούς και αφηρημένους όπως π.χ. «μην σπάσεις καθρέφτη» ή «μην περάσεις κάτω από σκάλα», υπάρχουν πολλά μνημίδια για κάθε συνείδηση.

Δώσε σημασία στα σημαντικά και πείσε τον εαυτό σου ότι δεν μπορεί να προβλέψει τα πάντα και ότι κάποιες απώλειες θα είναι δικαιολογημένες. Πρέπει να περπατάς στον κόσμο με αγάπη, όχι με φόβο.

Ο σύγχρονος πολιτισμός σε έκανε ένα control freak, σου έδωσε ένα μηχανιστικό τρόπο σκέψης και σου είπε ότι ελέγχεις τα πάντα. Αν δεν το έκανες είναι δικιά σου αβλεψία. Όμως το σύστημα είναι χαοτικό (όπως θα δούμε σε άλλο κείμενο), οπότε το καλύτερο που έχεις να κάνεις είναι να πάρεις μερικές βαθιές ανάσες και να ηρεμίσεις. Τίποτα δεν είναι υπό έλεγχο!

Το μόνο πράγμα που μπορείς και πρέπει να ελέγξεις είναι η συνείδησή σου και ο τρόπος με τον οποίο αλληλεπιδράς με τον κόσμο. Σταμάτα να φοβάσαι την κάθε μνημιδιακή σου σκιά. Είσαι πολύ πιο δυνατός και δυνατή από ότι νομίζεις.

Φωτογραφία: IsisMasshiro
Ορίστε ένα πρόβλημα άξιο της προσοχής σου. Το πρωταρχικό μνημίδιο του Προβλήματος έχει γεμίσει την μέρα σου με πράγματα που πρέπει να γίνουν και καταστάσεις που πρέπει να λυθούν. Πολλά από αυτά εντελώς άχρηστα και απλώς χρονοβόρα. Οτιδήποτε για να μην σου αφήσει χώρο για ένα από τα πιο σημαντικά προβλήματα που θα έπρεπε να σκέφτεσαι ήδη: ποιος ή ποια είσαι και που θέλεις να πας.

Η ζωή σου δεν θα αλλάξει από τη μια μέρα στην άλλη, ούτε θα βελτιωθεί η καθημερινότητά σου, όσα «προβλήματα» κι αν λύσεις. Όχι όσο δουλεύεις για λογαριασμό των ίδιων των προβλημάτων, πληρώνοντας με τον χρόνο και την προσοχή σου. Διάλεξε εσύ ποια προβλήματα αξίζουν την φροντίδα σου. Σταμάτα να ανησυχείς για την κάθε παραμικρή επιπλοκή που μπορεί να έχουν στην ζωή σου. Είναι μια αφηρημένη έννοια.

Μην με παρεξηγήσεις. Πολλά προβλήματα ή κίνδυνοι μπορεί να είναι ιδιαιτέρως σοβαρά, πιο σοβαρή όμως είναι η προσοχή σου στο να τα ταξινομήσεις, καθώς και ο χρόνος και ο τόπος που θα επιλέξεις για να τα επιλύσεις. Αυτό δεν έχει να κάνει με τα προβλήματα. Έχει να κάνει με σένα.

Κάτι ανάλογο γίνεται και με το μνημίδιο της Ευκαιρίας. Πόσες και πόσες διαφημίσεις δεν σε βομβαρδίζουν με τις «μοναδικές» τους ευκαιρίες και προσφορές; Τόσο φτηνό το προϊόν Χ και μόνο για λίγες ημέρες; Παίζεις ήδη με την ιδέα να το αγοράσεις, έτσι δεν είναι; Το ερώτημα όμως είναι: το χρειάζεσαι πραγματικά;

Μην γίνεις η μαριονέτα των ευκαιριών. Δεν λέω να τις αποκόψεις τελείως. Είναι χρήσιμο να δίνεις σημασία όπου χρειάζεται, αλλά στο σύνολό τους δεν φτιάχτηκαν για να σε κάνουν πιο ευτυχισμένο ή ευτυχισμένη. Αναρωτήσου ειλικρινά τι έχουν να σου προσφέρουν και αν θα σε ωφελήσουν. Αν δεν έχουν τίποτα, μην τσιμπάς.

Να θυμάσαι ότι τα πάντα και όλοι αποζητούν ότι πιο πολύτιμο έχεις: την προσοχή σου. Όμως αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να είσαι δέσμιος ή δέσμια αυτών. Επιβάλλεται να έχεις τα μάτια και τα αυτιά σου ανοιχτά για πιθανούς κινδύνους, προβλήματα ή ευκαιρίες, αλλά δεν χρειάζεται να γίνεις το φοβικό αυτόματο που αντιδρά στην κάθε υστερία με την οποία σε βομβαρδίζουν.

Έχεις λογική. Τώρα έχεις και επίγνωση. Μπορείς να διαλέξεις ποιο μνημίδιο έχει αξία για σένα, και ποιο αποπειράται να σε προσβάλει για να εξυπηρετήσει την ατζέντα του ή τους σκοπούς του δημιουργού του.

 «Δύσκολα μας βάζεις κύριε Μανιτάρη Κάπα», σε ακούω να λες. Λοιπόν, δεν είπα ποτέ ότι είναι κάτι εύκολο. Το αντίθετο μάλιστα. Όμως είναι κάτι για το οποίο αξίζει να κοπιάσεις. Στο κάτω-κάτω είναι η δικιά σου ζωή και την ζεις μόνο μία.

Τα πρώτα βήματα τα έκανες ήδη. Έμαθες τα είδη των μνημιδίων, τα βιολογικά κουμπιά και τα πρωταρχικά μνημίδια της Κρίσης, της Αποστολής, του Κινδύνου, του Προβλήματος και της Ευκαιρίας. Των μνημιδίων δηλαδή που βρίσκονται πίσω από όλα στον σύγχρονο πολιτισμό. Είναι μια γνώση που θα σου οξύνει την αντίληψη, και θα σε κάνει πιο ανθεκτικό σε ότι άχρηστο πάει να σε προσβάλει από εδώ και πέρα. Αυτό από μόνο του είναι αρκετά σημαντικό. Δεν συμφωνείς;




ΛΟΙΠΑ ΜΕΤΑΙΣΘΗΣΙΟΓΟΝΑ
(Βιβλιογραφία και προτεινόμενα αναγνώσματα)

Bertrand, Russel. The Analysis of the Mind (George Allen & Unwin, 1921).
Maslow, A. H. The Farther Reaches of Human Nature Penguin (Arkana,1993).
Csikszentmihalyi, Mihaly. The Evolving Self (HarperCollins, 1993).
Brodie, Richard. Getting Past OK: A Straightforward Guide to Having a Fantastic Life (Warner Books, 1995).
Dalton, Richard. I Am Not My Thoughts: Mastering Your Memes & Turning the Tables on Mental Slavery (Value Life Associates, 2016).