Καλές γιορτές και άλλα μνημίδια

Καλά Χριστούγεννα, καλή Πρωτοχρονιά, «γιο-χο-χό και μια μπουκάλα ρούμι»… 

Όχι περίμενε, αυτό είναι από άλλη ιστορία, αν και για κάποιους ίσως να περιγράφει επαρκώς το εορταστικό πνεύμα.

Εν πάση περιπτώσει, σήμερα σας έχω ένα «Xmas special», μια εορταστική έκδοση για το τι ακριβώς είναι τα Χριστούγεννα και η Πρωτοχρονιά, και κυρίως τι θα έπρεπε να είναι.

Οι «γιορτές» λοιπόν δεν είναι τίποτε άλλο από ένα σύμπλεγμα μνημιδίων (meme complex ή memeplex). Τα συμπλέγματα μνημιδίων είναι συναθροίσεις μνημιδίων, τα οποία υποβοηθούν το ένα το άλλο, αλληλοϋποστηρίζονται και αλληλοπροστατεύονται με σκοπό την καλύτερη επιβίωση και αποδοτικότερη αναπαραγωγή τους. Έχουν μορφοποιηθεί και σφυρηλατηθεί στο πέρασμα των αιώνων ακριβώς για να είναι καλά σε αυτούς τους τομείς και γι’ αυτό, όσον αφορά την επιβίωση και αναπαραγωγή τους, είναι πανίσχυρα.

Για να σε βάλω λίγο στο κλίμα, τυπικά μνημίδια που αποτελούν το σύμπλεγμα των «γιορτών» είναι το χριστουγεννιάτικο δέντρο, η φάτνη, τα μελομακάρονα, το γκι, ιπτάμενοι τάρανδοι και έλκηθρα, ο αναμενόμενος εορταστικός καταναλωτισμός, χριστουγεννιάτικες ταινίες και τραγούδια, ένα τουλάχιστον κόκκινο ρούχο ή σίγουρο ξενύχτι την τελευταία μέρα του χρόνου και ο Άγιος Βασίλης. Όλα τους σχετικά μνημίδια που «πάνε πακέτο».

Δεν χρειάζεται να ασχοληθώ με όλα, γιατί η γενίκευση είναι εύκολη. Θα πιάσω μόνο το τελευταίο σαν παράδειγμα. Θα σου πω για τον Άγιο-Βασίλη.

Καταρχάς για τους καθολικούς το αντίστοιχο του δικού μας «Αϊ Βασίλη» είναι ο Άγιος Νικόλαος ή Santa Claus. Για τους ορθόδοξους χριστιανούς είναι ο Μέγας Βασίλειος, επίσκοπος στην Καισαρεία, ο οποίος υποστήριξε το ορθόδοξο δόγμα και πολέμησε την αίρεση του αρειανισμού.

Από τους δύο όμως, κανενός τα χαρακτηριστικά δεν συνάδουν με την σημερινή εικόνα του καλοκάγαθου παχουλού γεράκου με τα κόκκινα ρούχα, τα ροδαλά μάγουλα και την κατάλευκή γενειάδα. Ο Άγιος Νικόλαος, αν και είχε λευκά γένια, περιγράφεται ως λιπόσαρκος, ενώ ο Μέγας Βασίλειος, ψιλόλιγνος με μαύρα μάτια και γένια. Τι συμβαίνει εδώ;

Η διαδρομή του μνημιδίου «Αϊ Βασίλης» ξεκινάει στις 31 Δεκεμβρίου του 378 μ.Χ., ημέρα θανάτου του Μεγάλου Βασιλείου. Την επόμενη ημέρα (Πρωτοχρονιά), η κηδεία του θεωρήθηκε ευλογία και καλοτυχία για την νέα χρονιά από όλον τον χριστιανικό κόσμο. Τώρα για ποιόν ακριβώς λόγο ο θάνατος ενός καθ’ ομολογία δημοφιλούς ανθρώπου θεωρήθηκε «καλοτυχία κι ευλογία», δεν μπορώ να πω, τουλάχιστον χωρίς να βγω εκτός θέματος. Είναι όμως σίγουρο ότι το γεγονός αυτό συνέβαλε στη διασπορά του μνημιδίου, από τη στιγμή που η επέτειος συνδέθηκε με αυτά τα θετικά στοιχεία.

Φωτογραφία: MeeranUhm

Ο Αϊ Βασίλης είναι ένα μνημίδιο που εξελίχθηκε στο πέρασμα των αιώνων για να επιβιώσει. Στη σύγχρονη εποχή, σημαντικό ρόλο έπαιξε το ποίημα «A visit from St.Nicolas» (1822) του Clement Mark Moore, στο οποίο ήταν η πρώτη φορά που ο Santa περιγράφονταν με τη μορφή που τον γνωρίζουμε σήμερα. Αυτό το ποίημα ήταν και η βασική έμπνευση του Haddon Sundblom, του σκιτσογράφου στον οποίο απευθύνθηκε η Coca-Cola το 1931 για να ανεβάσει τις πωλήσεις της τον χειμώνα, την περίοδο δηλαδή που οι πωλήσεις των αναψυκτικών πέφτουν.

Αν και σε πιο υποψιασμένους κύκλους κυκλοφορεί το μνημίδιο «Ο Αϊ Βασίλης είναι κατασκεύασμα της Coca-Cola», αυτό πιθανόν δεν ισχύει, μιας και απεικονίσεις του συμπαθητικού γεράκου είχαν κάνει την εμφάνισή τους και πριν το 1931, τότε δηλαδή που η Coca-Cola εξαπέλυσε την διαφημιστική της εκστρατεία βασισμένη στα σκίτσα του Sundblom. Είναι όμως αυτή η εταιρία και οι επιθετικές διαφημιστικές της καμπάνιες που παγίωσαν την εικόνα του Santa Claus και έκαναν το μνημίδιό του πανίσχυρο. Οι ζωγραφιές του Αϊ Βασίλη με τα χρώματα της εταιρίας σε περιοδικά, γιγαντοαφίσες και αφίσες καταστημάτων απέδωσαν καρπούς και τελικά ενίσχυσαν σημαντικά τις πωλήσεις, με το μνημίδιο να κάνει θραύση στα παιδιά, που είναι και οι κυριότεροι καταναλωτές αναψυκτικών.

Όπως βλέπεις, ο Αϊ Βασίλης είναι ένα εξελικτικό μνημίδιο, μια φιγούρα που φτιάχτηκε, επιβίωσε και επικράτησε έναντι άλλων «χριστουγεννιάτικων» χαρακτήρων (μνημιδίων) που υπήρξαν ανά τα χρόνια.

Η μετάδοση αυτού του μνημιδίου είναι κυρίως «κάθετη», δηλαδή από τους γονείς προς τα παιδιά (σε αντίθεση με την «οριζόντια» που συμβαίνει μέσα στην κοινωνία). Οι γονείς τροφοδοτούν το παιδικό μυαλό και γι’ αυτό το μνημίδιο είναι τόσο ισχυρό: το μαθαίνουμε από μικροί!

Κάποια στιγμή, οι γονείς λένε την «αλήθεια» (που όπως είδαμε είναι αναληθές γιατί και ο Μέγας Βασίλειος και ο Άγιος Νικόλαος ήταν πραγματικά ιστορικά πρόσωπα) και τροφοδοτούν τα παιδιά με το μνημίδιο «ο Αϊ Βασίλης δεν υπάρχει». Ο Αϊ Βασίλης είναι απλά μια όμορφη ιστορία, ένα παραμύθι για να ενσαρκώσει το γιορτινό πνεύμα.

Σε βλέπω που χαμογελάς και συμφωνώ μαζί σου. Αν μη τι άλλο είναι ένα ευχάριστο μνημίδιο, σχεδιασμένο να προάγει τη χαρά του να δίνεις και να δημιουργεί ευχάριστες αναμνήσεις. Ή μήπως να προάγει τον καταναλωτισμό και να δημιουργεί αναγκαστικές (και πολλές φορές ανούσιες) ανταλλακτικές δωροληψίες;

Σκέψου το λίγο. Τι ακριβώς είναι για σένα ο Άγιος Βασίλης; Μπορείς να διαλέξεις οτιδήποτε από τα παραπάνω, αλλά είμαι σίγουρος ότι θα συμφωνήσεις με την άποψη, ότι αυτός ο παχουλός γεράκος που μένει στο Βόρειο Πόλο και σε μια νύχτα μοιράζει χαλαρά ένα-δυο δισεκατομμύρια παιχνίδια λόγω των ιπτάμενων ταράνδων του είναι μάλλον ένα (όμορφο) ψέμα. Όπως θα σου είπαν και οι γονείς σου, είναι απλά μια φανταστική ιστορία. Σαν κι αυτές στις οποίες επάνω έχει δομηθεί ο πολιτισμός μας.

Ίσως να είσαι από εκείνους ή εκείνες που πιστεύουν ότι όλα αυτά είναι παραμύθια, αποκλειστικά για παιδιά, χωρίς ιδιαίτερο βάρος. Εντάξει λοιπόν, ας προχωρήσουμε τότε σε κάτι πιο «πραγματικό». 

Σου έχω ένα μικρό χριστουγεννιάτικο quiz. Πριν από μερικές χιλιάδες χρόνια, στις 25 Δεκεμβρίου, γεννήθηκε ένας άνθρωπος. Αυτός ο άνθρωπος γεννήθηκε από μία παρθένα και την γέννησή του συνόδεψε ένα άστρο από την ανατολή, το οποίο και ακολούθησαν τρεις βασιλιάδες προκειμένου να τον δοξάσουν. Από τα 12 του, φάνηκε το πόσο ιδιαίτερο παιδί ήταν, ενώ στα 30 βαφτίζεται και ξεκινά την διδασκαλία του περιοδεύοντας.

Είχε 12 μαθητές με τους οποίους ταξίδευε μαζί κι έκανε θαύματα, όπως να γιατρεύει τους αρρώστους και να περπατάει στο νερό. Ήταν γνωστός με πολλά ονόματα όπως η «αλήθεια», ο «καλός ποιμένας», ο «αμνός του Θεού», το «Φως», κτλ. Αφού τον πρόδωσαν, σταυρώθηκε σε ένα βουνό και μετά από τρεις μέρες αναστήθηκε. Ποιος είναι;

Αν η απάντησή σου είναι «Ιησούς Χριστός» κάνεις λάθος, ή τουλάχιστον κάνεις εν μέρει λάθος, αφού υπήρξε και κάποιος άλλος με την ίδια βιογραφία τουλάχιστον 3000 χρόνια πριν από τα πρώτα Χριστούγεννα. Το παραπάνω εντυπωσιακό βιογραφικό ανήκει στον Χόρους (ή κατ’ άλλη μετάφραση Ώρος), μια θεότητα που λατρεύτηκε στην Μεσοποταμία, πολύ πριν έρθει στο προσκήνιο ο Ιησούς ο Ναζωραίος.

Ο Χόρους (Horus) λοιπόν ήταν παιδί του θεού-Ήλιου. Ο ήλιος κατείχε εξέχουσα θέση στις θρησκευτικές πεποιθήσεις των πρώτων πολιτισμένων ανθρώπων, αφού από πολύ νωρίς είχαν διαπιστώσει τις ζωοδοτικές του ικανότητες. Ήταν η εποχή που η αστρολογία και η αστρονομία έκαναν τα πρώτα τους βήματα (εκείνη την περίοδο τα όρια μεταξύ τους ήταν τρομερά δυσδιάκριτα), καθώς ο ουρανός και τα αστέρια προκαλούσαν από τότε δέος στον άνθρωπο.

Η βιογραφία του Χόρους είναι μια αστρονομική παραβολή. Οι τότε άνθρωποι παρατήρησαν ότι ο ήλιος στην πορεία του προς το χειμερινό ηλιοστάσιο «κατεβαίνει» όλο και πιο χαμηλά στον ορίζοντα, και γίνεται όλο και περισσότερο ασθενέστερος και ανεπαρκής. Αυτή είναι και η πορεία προς τον θάνατο, μιας και ο ήλιος συμβόλιζε τη ζωή.

Στις 22 Δεκεμβρίου, ο ήλιος έχει φτάσει στο ναδίρ του, δηλαδή στο κατώτατο σημείο της πορείας του, όπου δείχνει να σταματά για τρεις μέρες. Μετά από αυτό το διάστημα «θανάτου», στις 25 Δεκεμβρίου, ο ήλιος ξαναρχίζει να ανεβαίνει στον ορίζοντα κατά την πορεία του προς την εαρινή ισημερία (Easter). Κατά την διάρκεια των τριών αυτών ημερών, ο ήλιος βρίσκεται κάτω από τον «σταυρό του νότου» ή αστερισμό του σταυρού.

Κατάλαβες; Ο Χόρους «σταυρώθηκε», παρέμεινε τρεις ημέρες νεκρός και στη συνέχεια αναστήθηκε!

Φωτογραφία: Ayeri

Στις 24 Δεκεμβρίου ο Σείριος, το πιο φωτεινό αστέρι του ουρανού, ευθυγραμμίζεται με τα τρία λαμπερότερα αστέρια της ζώνης του Ωρίωνα, που η ονομασία τους (από τότε αλλά ακόμα και σήμερα) είναι «τρεις βασιλιάδες». Τα τέσσερα αστέρια μαζί «δείχνουν» την ανατολή της 25 Δεκεμβρίου, δηλαδή της γέννησης. Γι’ αυτό και οι τρεις βασιλιάδες, που αργότερα έγιναν τρεις μάγοι, ακολουθούν το λαμπρό αστέρι. Προς την ανατολή.

Η παρθένος μητέρα Μαρία είναι ο αστερισμός της παρθένου. Το πέρασμα του ηλίου από αυτόν τον αστερισμό στον ζωδιακό κύκλο συνδέθηκε με τον τρύγο και την ευφορία. Γι’ αυτό και η παρθένος στα ζώδια απεικονίζεται πολλές φορές ανάμεσα σε στάχυα ή κρατώντας ψωμί. Το άλλο όνομα του αστερισμού είναι «οίκος του άρτου», και αυτό είναι η ακριβής μετάφραση της λέξης «Βηθλεέμ». Γιατί η Βηθλεέμ είναι όντος ένα μέρος, αλλά όχι στη Γη. Η Βηθλεέμ βρίσκεται στον ουρανό. 

Το αρχαίο σύμβολο για τον αστερισμό της παρθένου είναι ένα m (με μια κορδελίτσα στο τελείωμά του). Εξ’ ου και το «Μαρία», αλλά και πολλές άλλες παρθένες μητέρες θεοτήτων, όπως για παράδειγμα η Μάγια, μητέρα του Βούδα.

Στοιχεία του μνημιδίου της πρώτης οργανωμένης θρησκείας στον κόσμο, έχουν μετεξελιχθεί και επηρεάσει τις περισσότερες από τις μοντέρνες θρησκείες. Αυτά τα στοιχεία «δανείστηκαν» τα εκάστοτε ιερατεία για να δομήσουν τα δόγματά τους, αφού έτσι θα ήταν πιο εύκολο να προσεγγίσουν τους ήδη προσβεβλημένους πιστούς.

Όπως βλέπεις ο Ιησούς θα πρέπει να ήταν ένας πολύ διαφορετικός άνθρωπος από την εικόνα-μνημίδιο που έχουμε πλάσει για Εκείνον. Για κάποιον που ανασταίνει νεκρούς, θεραπεύει αρρώστους, περπατάει στο νερό και ταΐζει όλο το χωριό με ένα πανέρι ψάρια και κάνα δυο καρβέλια, θα περίμενες εκτενείς αναφορές από τους ιστορικούς της εποχής του. Όμως πέρα από δύο-τρεις ανεξάρτητες ιστορικές αναφορές στο άτομο Του (που όμως δεν αναφέρουν τίποτα για θαύματα ή ανάσταση), οι μόνες πηγές που έχουμε είναι τα κείμενα των αποστόλων και τα Ευαγγέλια.

Δεν είναι καν τα Χριστούγεννα, η ημερομηνία της γέννησής Του. Οι ιστορικοί συγκλίνουν γύρω στο 4 π.Χ. για την ημερομηνία της γέννησης και σίγουρα όχι 25 Δεκεμβρίου. Όμως όλα όσα συζητήσαμε ήταν μνημίδια του Χόρους και το νεοσύστατο τότε χριστιανικό ιερατείο τα μετεξέλιξε για να τα ισχυροποιήσει, ώστε να ενδυναμώσει και να κάνει πιο μεταδοτική τη νέα θρησκεία.

Για την πληρότητα του κειμένου να αναφέρω ότι ο χριστιανισμός δεν ήταν ο μόνος που ενσωμάτωσε στοιχεία της λατρείας του Ήλιου. Συγκλονιστικές (και άρα ύποπτες) ομοιότητες βρίσκουμε και σε άλλους πολιτισμούς και θεότητες όπως π.χ. ο Άτης στην Φρυγία, ο Μίθρα στην Περσία και ο Κρίσνα στην Ινδία. Γιατί όλες οι θρησκείες είναι πανίσχυρα μνημιδιακά συμπλέγματα, τα οποία μακροσκοπικά συμπεριφέρονται όπως και τα απλά μνημίδια. Κάνουν ότι μπορούν για να αναπαραχθούν και να επιβιώσουν, και στην προσπάθειά τους αυτή εξελίσσονται και μεταλλάσσονται. Όπως ακριβώς και οι εικόνες των επί γης εκπροσώπων τους. Έλα μετά να μου πεις για τον Άγιο Βασίλη…

Βλέπεις τις ομοιότητες στις δύο ιστορίες; Είναι και οι δυο τους από ένα όμορφο ψέμα, ανεξάρτητα του αν εσύ πίστευες το αντίθετο για τουλάχιστον μία από τις δύο. Όμως αυτά που είχα να σου πω δεν τελειώνουν εδώ.

Δεν έχω καμία διάθεση ούτε να σου κλονίσω την πίστη, αν είσαι θρήσκος, ούτε να οπλίσω την επιχειρηματολογία σου, αν δεν είσαι. Στη χώρα των μνημιδίων, ένας φονταμενταλιστής πιστός αξίζει το ίδιο με έναν φανατικό άθεο. Απλώς ο πρώτος λειτουργεί άκριτα με βάση την αποδοχή του μνημιδίου της Πίστης και ο άλλος με βάση την απόρριψή του. Κοιμούνται και οι δύο στο ίδιο κρεβάτι, απλώς σε διαφορετικό πλευρό.

Όμως υπάρχουν πολλοί πιστοί που αντιλαμβάνονται τη θρησκεία σε μια διαφορετική ολότητα από τους υπόλοιπους και την διαλέγουν συνειδητά, όχι γιατί φοβούνται τα μετά θάνατον μαρτύρια, αλλά γιατί τους κάνει πλήρεις κι ευτυχισμένους. Όπως υπάρχουν και συνειδητοί άθεοι, λαμπεροί και γεμάτοι αγάπη για τη ζωή, ολοκληρωτικά ευτυχισμένοι και εκείνοι για τους δικούς τους λόγους.

Εσένα όμως, ιδιαίτερα αν δεν ανήκεις σε μία από τις παραπάνω κατηγορίες, σου αξίζει τουλάχιστον να ξέρεις. Τόσα χρόνια τον έλεγχο είχαν τα μνημίδια. Είμαι εδώ για να σου πω ότι έχεις τη δύναμη να τα θερίσεις και να φτιάξεις «ψωμί» για τον χτυποκάρδιό σου, τον κβαντικό σου Εαυτό. Ναι, ο Χριστός κι ο Αϊ Βασίλης είναι μνημίδια, όμως τι συμβολίζουν; Το κυριότερο, τι θα ήθελες να συμβολίζουν για σένα Παρατηρητή;

Τι είναι τελικά ο Άγιος Βασίλης; Μπορείς να επιλέξεις να τον δεις σαν ένα σύμβολο καταναλωτισμού ή σαν το μνημίδιο συσχετισμού με κάποιο αναψυκτικό ή σαν μια ακόμη μπούρδα που σου είπαν οι γονείς σου και δυσκολεύεσαι να τους το συγχωρήσεις…

Ή μπορείς να το συνδέσεις με την χαρά του να δίνεις και να δίνεσαι, με αυτή την αόριστη, χωρίς ιδιαίτερο λόγο, αισιοδοξία του όλα θα πάνε καλά, είμαι εδώ και νοιάζομαι για σένα. Εξήγησε στο παιδί τη σημασία και το συμβολισμό του Αϊ Βασίλη, πες του ότι το δώρο θα το φέρεις εσύ στο πνεύμα εκείνου. Δώσε του δώρο ανεξάρτητα από το αν ήταν καλό ή κακό παιδί. Άσε τα μαστίγια και τα καρότα κάτω, έστω για μια μέρα.

Το δώρο πρώτα από όλα είναι μια χειρονομία, όχι μια απόδειξη ταμειακής. Είναι μια χειρονομία που λέει είμαι εδώ για σένα και θέλω να είσαι χαρούμενος ή χαρούμενη. Αυτό έχουν ανάγκη τα παιδιά. Αυτό που βρίσκεται μέσα στο περιτύλιγμα έρχεται μετά.

Όσο για τον Ιησού Χριστό, μου είναι αδιάφορο αν περπάτησε στο νερό ή όχι (αν και τώρα που το σκέφτομαι οι αντανακλάσεις του ήλιου μπορούν να το κάνουν αυτό). Μου είναι αδιάφορος ο μύθος. Αυτό που πραγματικά μετράει είναι ότι αυτός ο άνθρωπος είπε (ακόμα κι αν απλώς του αποδόθηκε, πάλι δεν έχει σημασία) την μεγαλοφυή ατάκα «αγαπάτε αλλήλους», μια φράση τόσο βαθιά και παρεξηγημένη, τόσο μυστηριώδη και ταυτόχρονα κοινότυπη, που για να ημερέψουμε το δέος την υποβιβάσαμε κι αυτή σε ένα μνημίδιο, ένα ακόμα «έλα μωρέ, εντάξει».

Αν ψάχνεις συμβολισμό για τα Χριστούγεννα, ορίστε, σύνδεσέ τα με αυτό το μνημίδιο και προσπάθησε να δεις στο απύθμενο βάθος του. «Να αγαπάτε ο ένας τον άλλον». Όχι υπό όρους, από φόβο ή εξάρτηση, όχι για επιβεβαίωση, ούτε από συμφέρον. Η αγάπη χρειάζεται ανιδιοτέλεια, αλλιώς ευτελίζεται.

Κράτα αυτό από τον Ιησού είτε πιστεύεις ότι ήταν Θεός, είτε πιστεύεις ότι ήταν απλός άνθρωπος, είτε ακόμα κι αν πιστεύεις ότι δεν υπήρξε ποτέ. Έχεις το μνημίδιό του. Τι θα το κάνεις;

Αυτά τα Χριστούγεννα, κάνε κάτι διαφορετικό. Τράβα τα λουριά των μνημιδίων σου και κάνε κάτι που πάντα μέσα σου ήθελες, αλλά εκείνα δεν σε άφηναν.

Δεν ξέρω τι μπορεί να είναι αυτό. Μπορεί να δώσεις ένα δώρο σε κάποιον με τον οποίο είσαι παρεξηγημένος ή παρεξηγημένη. Μπορεί να ξεφουσκώσεις συνειδητά το Εγώ σου και να προσπαθήσεις να νιώσεις αυτό που νιώθει το ταίρι σου ή ο συνάνθρωπός σου. Μπορεί να κάνεις μια χειρονομία, όχι απαραίτητα οικονομική, σε κάποιον που την έχει ανάγκη. Θα το βρεις.

Κλείσε τα μάτια, πάρε τρεις βαθιές αναπνοές, και σκέψου πως μπορείς να προσφέρεις με αγάπη. Χωρίς να περιμένεις ανταλλάγματα, αν και, κατά περίεργο τρόπο που θα αναλύσουμε σε άλλο κείμενο, «ότι δίνεις, θα πάρεις».

Φωτογραφία: sugarmints

Όσο για την Πρωτοχρονιά, δες το σαν ένα νέο ξεκίνημα. Ξέρω ότι αυτό σου το λένε πολλοί, αλλά εγώ το εννοώ. Ένα πραγματικό νέο ξεκίνημα, καθώς θα ξεφορτώνεσαι τα πνευματικά σου βαρίδια.

Βάλε ένα στόχο. Δεν έχει σημασία, όσο μικρός κι αν είναι. Αρκεί να είναι εφικτός και μετρήσιμος. Γράψε τον σε ένα χαρτάκι και βάλτο κάτω από το δέντρο. Αυτό είναι το δώρο του Αϊ-Βασίλη προς εσένα. Το δώρο ΣΟΥ προς εσένα.

Με τη νέα χρονιά, θα δουλέψεις και θα τον καταφέρεις, κι αν είναι μετρήσιμος θα μπορείς να βλέπεις και την πρόοδό σου. Αυτό θα σε αλλάξει προς τα εκεί που ήθελες και θα σου δώσει αυτοπεποίθηση για τα επόμενα.

Αυτά τα Χριστούγεννα και αυτή την Πρωτοχρονιά, κάνε κάτι διαφορετικό. Εξέπληξε ευχάριστα τον εαυτό σου. Όλα εξαρτώνται από τον τρόπο που βλέπεις τα πράγματα και είτε επιλέγεις ενέργειες υπέρ της ζωής και της ευτυχίας, είτε λειτουργείς με τον αυτόματο τρόπο που μέχρι τώρα υπαγόρευαν τα τυχαία σου μνημίδια. Εσύ αποφασίζεις.

Καλές γιορτές!

ΛΟΙΠΑ ΜΕΤΑΙΣΘΗΣΙΟΓΟΝΑ
(Βιβλιογραφία και προτεινόμενα αναγνώσματα) 

Dawkins, Richard. The Blind Watchmaker (Norton, 1986).
Διάφοροι. Ο Πόλεμος Ενάντια στο Matrix (Εκδόσεις Αρχέτυπο, 2002).
Ασημακόπουλος, Ανδρέας. Οι Απίστευτες Περιπέτειες του Κυρίου Μανιτάρη Κάπα (Εκδόσεις Φυλάτος, 2016).