Πώς να χακάρεις ένα μυαλό #1: Μνημίδια διάκρισης και στρατηγικής

Το software έχει προβλήματα.

Τρύπες ασφαλείας. Το ίδιο σου το μυαλό, αυτό που θεωρείς ότι γνωρίζεις τόσο καλά, είναι διάτρητο σε εισβολείς που ούτε καν γνωρίζεις την ύπαρξή τους. Η άμυνά σου απέναντί τους είναι αστεία. Μετά σε ελέγχουν.

Χρειάζεσαι αναβάθμιση και προγράμματα προστασίας. Επειδή όμως το update μιας πιθανής επιφοίτησης είναι ένα πολύ σπάνιο φαινόμενο, θα σου δώσω τα εργαλεία που χρησιμοποιεί ο κάθε χάκερ που σέβεται τον εαυτό του, τα εργαλεία με τα οποία ο ίδιος ο χρήστης μπορεί να κάνει αυτή την (απίστευτη) αναβάθμιση.

Ένας «χάκερ» (hacker) είναι κάποιος που αποκτά πρόσβαση, επιθυμητή ή όχι, σε έναν υπολογιστή με σκοπό την ανάλυση, αντιγραφή ή δημιουργία δεδομένων. Θα μεταφέρω αυτή την έννοια έξω από τον ψηφιακό κόσμο, στον θαυμαστό κόσμο του μυαλού σου, αφού στο κάτω-κάτω υπολογιστής είναι κι αυτό και μάλιστα ο τελειότερος που έχει κατασκευαστεί ποτέ.

Πως θα σου φαίνονταν αν σου έλεγα ότι μπορείς να επέμβεις κατά βούληση σε όλα τα «προγράμματα» που τρέχει το μυαλό σου, να διαγράψεις όσα σε κάνουν δυστυχισμένο ή σε τραβάνε πίσω, και να βελτιώσεις σε επίπεδα που ακόμα δυσκολεύεσαι να φανταστείς, όλα τα υπόλοιπα; Να κάνεις λίγο υγιές overclocking στο μυαλό σου και να καθαρίσεις το registry της συνείδησής σου; Πως θα σου φαίνονταν αν σου έλεγα ότι μπορείς να χακάρεις το ίδιο σου το μυαλό σου και να αποκτήσεις πρόσβαση σε προγράμματα, τοίχους προστασίας και antivirus που ούτε καν ήξερες ότι υπάρχουν;

Ετοιμάσου να μπουστάρεις τον πνευματικό σου κόσμο και να δεις τον πραγματικό όπως ποτέ πριν. Πάρε μια βαθιά ανάσα και βούτα. Σε περιμένουν πολλές εκπλήξεις σε αυτό το ταξίδι.

Καταρχάς πρέπει να σου μιλήσω για τα μνημίδια. Αν δεν διάβασες ακόμα τις «απίστευτες περιπέτειές» μου, εδώ θα πάρεις μια γεύση. Αν τις διάβασες, θα σου συμπληρώσω τις πληροφορίες.

Πρώτα απ’ όλα, χρειάζεται να καταλάβεις τι είναι τα μνημίδια, τον τρόπο που μεταδίδονται και κυρίως, το πώς αυτά συγκροτούν το Εγώ σου. Πριν ασχοληθούμε με το ποιος είσαι, ας δούμε το ποιος νομίζεις ότι είσαι! 

Σύμφωνα με τον ορισμό του meme, ο οποίος δόθηκε από τον Richard Dawkings στο διάσημο πλέον βιβλίο του «The selfish gene», ένα μνημίδιο είναι μια ιδέα, συμπεριφορά ή στυλ που εξαπλώνεται από άτομο σε άτομο σε ένα πολιτισμό. Έκτοτε (1976) υπήρξαν πολλές παραλλαγές του ορισμού, που οδήγησαν μάλιστα και σε διάφορες σχολές μελέτης του συγκεκριμένου θέματος. Όμως ας μην αναλωθούμε σε ιστορικές λεπτομέρειες. Για τον σκοπό αυτών των κειμένων, θα θεωρήσουμε μνημίδια την οποιαδήποτε νοητική διεργασία που μπορεί να μεταδοθεί από εγκέφαλο σε εγκέφαλο είτε απ’ ευθείας (π.χ. μέσω συζήτησης ή μίμησης) είτε εμμέσως (π.χ. μέσω ενός βιβλίου ή τραγουδιού).

Διαβάζοντας παρακάτω θα έχεις την ευκαιρία να δεις τον εαυτό σου ή την προσωπικότητά σου «απ’ έξω», σαν να μην ήσουν εσύ. Σαν να παρατηρούσες ένα φίλο. Ή καλύτερα σαν να παρατηρούσες ένα κοπάδι ιδεών που απαρτίζουν αυτό που ονομάζεις «φίλο». Σωστά, ο φίλος σου δεν υπάρχει, παρόλο που εκείνος πιστεύει το αντίθετο. Η προσωπικότητά του είναι απλώς ένα συνονθύλευμα ιδεών, συμπεριφορών, εξαρτήσεων, συναισθημάτων και διαφόρων άλλων νοητικών διεργασιών.  Μια συλλογή μνημιδίων.

Θεώρησε τα μνημίδια αυτόνομα. Τα «προγράμματα» που τρέχουν στο μυαλό σου έχουν τους δικούς τους σκοπούς. Για αρχή, μπορείς να φανταστείς μικρές μαϊμούδες που πηδάνε από νευρώνα σε νευρώνα στο κεφάλι σου. Οι ατίθασες και απείθαρχες σκέψεις σου. Προσπάθησε να το δεις από τη μεριά τους. Πρέπει να «σκεφτείς» όπως εκείνα για να καταλάβεις πως λειτουργούν. Να αλλάξεις σημείο αναφοράς!

Τα μνημίδια χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες. Η πρώτη κατηγορία που φιλοξενείς στο κεφάλι σου είναι τα μνημίδια διάκρισης. Οι σκιές στην παραβολή του Πλάτωνα για τις οποίες μίλησε κάπου 2500 χρόνια πριν.

Κοίταξε γύρω σου και εστίασε σε ένα συγκεκριμένο αντικείμενο. Τι βλέπεις; Θα μου πεις ένα «κάτι», οτιδήποτε, αλλά είναι στην πραγματικότητα έτσι; Στη δικιά μου περίπτωση βλέπω το πιστό μου στυλό. Περίμενε, μήπως είναι μια κυλινδρική θήκη μελάνης; Μια μονάδα μέτρησης;  Κέρδη στην εταιρία που το κατασκεύασε; Δουλειά για τους εργαζόμενούς της; Ένα σκουπίδι που κάποια στιγμή αναπόφευκτα θα μολύνει το περιβάλλον; Εργαλείο ξεβουλώματος του νιπτήρα; Ίσως ένας πιθανός χάρακας;

Το στυλό είναι αυτό που είναι και δεν έχει καμία ανάγκη να αυτοπροσδιοριστεί σε μένα. Εγώ είμαι αυτός που έχει την ανάγκη να το κατηγοριοποιήσει και να του δώσει όνομα και ιδιότητες. Χρειάζομαι να το ορίσω. Δεν βλέπω το στυλό. Βλέπω την εικόνα που επιλέγει το μυαλό μου για το στυλό. Το μνημίδιο διάκρισης.

Για το καθετί που υπάρχει έχεις κι ένα μνημίδιο διάκρισης που το συνοδεύει. Είναι τα φίλτρα σου για να μην τρελαθείς από την ακατάπαυστη ροή πληροφοριών του κόσμου. Είναι όμως και οι σκιές στον τοίχο της σπηλιάς του Πλάτωνα.

Αυτό βέβαια δεν είναι απαραίτητα κακό, τώρα που το ξέρεις. Γιατί όπως είδες στην περίπτωση του στυλό μου, υπάρχουν ίσως δεκάδες μνημίδια διάκρισης που μπορούν να συνοδέψουν κάτι. Είναι στο χέρι μου όμως (ή καλύτερα στο μυαλό μου) να διαλέξω ποιο με εξυπηρετεί σε συγκεκριμένες περιπτώσεις.

Αν εξ’ αρχής ήμουν περισσότερο στενόμυαλος λέγοντας «αυτό είναι ένα στυλό, τέλος», θα μου είχα στερήσει όλες τις υπόλοιπες εναλλακτικές. Το μνημίδιο του «στυλό, τέλος» θα είχε επικρατήσει στο μυαλό μου και θα ήμουν αναγκασμένος να το βλέπω μόνο έτσι από εκεί και πέρα.

Το ‘πιασες; Τα πράγματα γύρω μας δεν υπάρχουν κατ’ ανάγκη όπως τα φαντάζεσαι, είναι απλά μνημίδια διάκρισης που προβάλλονται στο μυαλό σου ώστε να τα αναγνωρίσεις. Άρα αφού είναι στο μυαλό σου, μπορείς να είσαι περισσότερο «ελαστικός» ή «ελαστική» με την πραγματικότητα γύρω σου.  Να την δεις περισσότερο όπως εσύ θέλεις και όχι όπως αποφάσισε το επικρατέστερο μνημίδιο.

Η δεύτερη κατηγορία μνημιδίων είναι τα μνημίδια στρατηγικής, οι συμπεριφορές σου. Φαντάσου ότι σου ζητάω να ανάψεις το φως. Αυτόματα το μυαλό σου ανασύρει το πλάνο: θα σηκωθείς, θα περπατήσεις ως τον διακόπτη του τοίχου και θα τον πατήσεις. Κάτι τόσο απλό, όσο το να ανάψεις το φως συνοδεύεται από ένα σχέδιο δράσης που ήδη γνωρίζεις. Ένα μνημίδιο στρατηγικής.

Αν σου ζητούσα να φτιάξεις έναν υπολογιστή με ότι υλικά βρεις στην κουζίνα σου, μάλλον δεν θα ήξερες καν από πού να αρχίσεις. Προφανώς σου λείπει το σχετικό μνημίδιο.

Πέρα από την πλάκα όμως, καθετί που κάνουμε ως επαναλαμβανόμενη συμπεριφορά είναι απλώς το επικρατέστερο μνημίδιο στρατηγικής. Κάποιο άλλο τέτοιο μνημίδιο στην περίπτωση με το φως θα μπορούσε να είναι να ζητήσεις σε μένα να το ανάψω, να αρνηθείς ή να αρχίσεις να πετάς πράγματα στον διακόπτη προσπαθώντας να τον πετύχεις. Δεν έχει σημασία. Παρότι πιθανόν γνωρίζεις όλες τις εναλλακτικές, ένα είναι το επικρατέστερο μνημίδιο. Αυτό που λειτούργησε με περισσότερη επιτυχία στο παρελθόν.

Εδώ είναι το κλειδί. Συμπεριφέρεσαι με βάση το μνημίδιο στρατηγικής που επικράτησε πέραν των υπολοίπων, όχι εκείνου που εσύ διάλεξες γιατί σε κάνει πιο πλήρη και ευτυχισμένο ή ευτυχισμένη. Στο παραπάνω παράδειγμα, ένας υποτιθέμενος, συνήθως κατσούφης, γνωστός μου πιθανόν να αρνιόταν με άσχημο τρόπο να ανάψει το φως. Μετά από μια σύντομη λογομαχία, θα το άναβα μόνος και η ατμόσφαιρα θα είχε παγώσει.

Απέναντί μου, πιθανόν να ένιωθε καλύτερα με μια πιο ζεστή συνύπαρξη και επικοινωνία, όμως το μνημίδιο στρατηγικής δούλεψε! Το φως άναψε, δεν άναψε; Το μνημίδιο της άρνησης δούλεψε πιθανόν και στο παρελθόν, γι’ αυτό και έχει επικρατήσει έναντι των υπόλοιπων εναλλακτικών. Όμως εκείνο δεν νοιάζεται για την ευτυχία του φορέα του. Το μόνο που το ενδιαφέρει είναι να επικρατήσει μέσα του και να επιβιώσει όσο το δυνατόν περισσότερο. Έστω και αν ο φορέας χαρακτηρίζεται (και πιθανόν γίνεται ως συνέπεια) κατσούφης και στριφνός.

Οι αυτόματες συμπεριφορές μας είναι απλώς τα επικρατέστερα μνημίδια στρατηγικής μέσα μας, που αποκτήσαμε κατά τη διάρκεια της ζωής μας με παρατήρηση, μίμηση, εκπαίδευση ή οτιδήποτε άλλο. Η εξελικτική ψυχολογία αναφέρει ότι τα πιο ισχυρά μνημίδια στρατηγικής είναι αυτά που μας εμφυτεύονται στα 4 πρώτα χρόνια της ζωής μας.

Φαντάσου ένα κορίτσι τριών ετών που, όταν θέλει κάτι, γκρινιάζει και κλαίει. Αν η μαμά του και το περιβάλλον του ικανοποιούν τις επιθυμίες του, τότε το μνημίδιο της γκρίνιας εδραιώνεται μέσα του. Ενήλικη πια, το συγκεκριμένο μνημίδιο θα την χρησιμοποιεί, όποτε εκείνη νιώθει άβολα. Γκρίνια στον φίλο που άργησε, γκρίνια στην συνάδελφο για την προϊσταμένη, γκρίνια στον περιπτερά για τα ψιλά, γκρίνια παντού. Είναι το συγκεκριμένο μνημίδιο στρατηγικής που την ελέγχει.

Άλλες μαμάδες ίσως να μην ανταποκρίνονταν στη γκρίνια της μικρής. Ίσως να ανταποκρίνονταν σε αγκαλίτσες ή νάζια. Δεν έχει σημασία. Κάποιο από όλα θα επικρατήσει στο τέλος. Είναι αυτό που θα ελέγχει το συγκεκριμένο κορίτσι όταν αλληλεπιδρά αυτόματα με τον κόσμο γύρω της. Είναι όμως το κατάλληλο για την κάθε περίπτωση; Είναι αυτό που πραγματικά θέλει;

Ο κόσμος γύρω σου είναι γεμάτος από ανθρώπους που γκρινιάζουν, μοιράζουν αγκαλίτσες, κάνουν νάζια ή αντιδρούν με μια πληθώρα αυτοματισμών σε κάθε τους δυσκολία, όχι επειδή το διαλέγουν με βάση την λογική τους, αλλά επειδή αυτά είναι τα επιτυχημένα μνημίδια των παιδικών τους χρόνων. Είναι τόσο ξεκάθαρο το αγκίστρι.

Ξεκίνα να παρατηρείς τις όποιες καθημερινές συμπεριφορές σου. Πόσο αυτόματες και φυσικές σου φαίνονται. Είναι όλες τους μνημίδια στρατηγικής. Αυτόματοι πιλότοι για το μυαλό σου. Πράγματα που θα κάνεις χωρίς ιδιαίτερη σκέψη επειδή... έτσι; Όχι. Επειδή τα συγκεκριμένα μνημίδια επικρατούν μέσα σου και άρα σε ελέγχουν.

Κάνε ένα πείραμα. Βρες ένα πολυσύχναστο δρόμο και περίμενε το πράσινο για να περάσεις πεζός την διάβαση. Μόλις εκείνο ανάψει, θα νιώσεις μια ακατανίκητη επιθυμία να διασχίσεις τον δρόμο. Ήταν αυτό που έκανες όλη σου τη ζωή. Τώρα μην το κάνεις. Στάσου. Μπορείς να κοιτάξεις αν θέλεις κοροϊδευτικά τον «Γρηγόρη».

Φωτογραφία: TomHanx

Αντί να προχωρήσεις, άρχισε να παρατηρείς γύρω σου. Πόσα πράγματα βλέπεις, που αν περνούσες βιαστικά θα έχανες; Πόσα μνημίδια διάκρισης; Δες τους ανθρώπους, παρατήρησέ τους. Κάποιοι ίσως δυσανασχετήσουν που στέκεσαι μπροστά τους και τους κόβεις το δρόμο και άλλοι να σε κοιτάξουν περίεργα, «τι στο καλό κάνει αυτός ο τύπος, τρελάθηκε;» Ή ακόμα χειρότερα, «κάνε μας τη χάρη ρε φίλε μες τη μέση κι έχουμε και δουλειά!»

Αυτή τη στιγμή χωρίς να το ξέρεις, προβάλεις ένα μνημίδιο στρατηγικής, αυτό του «στέκομαι στην άκρη της διάβασης χωρίς να περνάω με το πράσινο» και τα δικά τους μνημίδια δεν μπορούν να το δεχτούν. Δεν μπορούν να το αφήσουν να τους προσβάλει. Διακατέχονται από το μνημίδιο «όταν ανάψει πράσινο, περνώ τον δρόμο  βιαστικά» και αυτό δεν θα αφήσει την πρωτοκαθεδρία του εύκολα.

Αυτό είναι το δεύτερο πράγμα που ενδιαφέρει τα μνημίδια μετά από την επιβίωση. Η αναπαραγωγή. Δηλαδή το πώς θα «μολύνουν» περισσότερους εγκεφάλους. Τα μνημίδιά σου, είτε διάκρισης είτε στρατηγικής, θέλουν να επιβιώσουν μέσα σου και να αναπαραχθούν σε άλλους. Αυτός είναι ο λόγος που μοιράζεσαι τις σκέψεις σου, τις απόψεις σου ή τις εμπειρίες σου με τους υπόλοιπους. Τα μνημίδιά σου προσπαθούν να αναπαραχθούν και να τα υιοθετήσουν κι εκείνοι.

Πρόκειται για δαρβίνεια συμπεριφορά, οπότε τα περισσότερα εργαλεία που χρησιμοποιούνται στη βιολογία και γενετική για να περιγράψουν τα γονίδια, μπορούν στην πλειοψηφία τους να χρησιμοποιηθούν και εδώ για να μας δείξουν πως τα μνημίδια μεταδίδονται και επιβιώνουν σε κάθε άτομο, και μακροσκοπικά πως χτίζονται έτσι κοινωνίες και πολιτισμοί ολόκληροι.

Στο επόμενο πράσινο μπορείς να περάσεις τον δρόμο. Ή να κάνεις μεταβολή και να γυρίσεις πίσω. Ή να περπατήσεις κατά μήκος του. Θα διαλέξεις το καταλληλότερο μνημίδιο στρατηγικής που θα σε εξυπηρετεί. Μπορεί να φαίνεται απλό αλλά σε προειδοποιώ ότι είναι αρκετά δύσκολο. Το πρώτο βήμα είναι να αρχίσεις να σκέφτεσαι τις συμπεριφορές σου, να βλέπεις τα αντίστοιχα μνημίδια. Ο στόχος είναι να τα ενεργοποιείς κατά βούληση. Ένα βηματάκι κάθε φορά. Μια μικρή αλλά σημαντική ελευθερία από κάθε ανεπιθύμητο αυτοματισμό σου.

Όσον αφορά τα μνημίδια διάκρισης, τις περιώνυμες σκιές στον τοίχο της σπηλιάς του Πλάτωνα, ξεκίνα να ελευθερώνεις το μυαλό σου από τις ταμπέλες που αυτό συνοδεύει κάθε αντικείμενο, πρόσωπο ή κατάσταση. Τα πράγματα δεν είναι ούτε άσπρα ούτε μαύρα. Έχουν χρώμα, και μάλιστα αυτό που επιλέγουμε εμείς να δούμε.

Την επόμενη φορά θα σου πω για την τρίτη κατηγορία μνημιδίων και τα βιολογικά σου κουμπιά. Μέχρι τότε, μιας και υποσχέθηκα μια κατεύθυνση στο αρχικό αίτημα του «ποιος είσαι», διατήρησε αυτό μνημίδιο. Δεν είσαι τα μνημίδιά σου. Είσαι πολύ πάνω από αυτά. Ήρθε η ώρα να πάρεις πίσω τον αυτοέλεγχο που είχες μόνο κατ’ επίφαση. Το μυαλό σου θα σε υπηρετήσει ευχαρίστως. Εκτός κι αν προτιμάς να το υπηρετείς εσύ. Τι λες;

ΛΟΙΠΑ ΜΕΤΑΙΣΘΗΣΙΟΓΟΝΑ
(Βιβλιογραφία και προτεινόμενα αναγνώσματα) 

Dawkins, Richard. The Selfish Gene, New Edition (Oxford University Press, 1989).
Dennett, Daniel C. Consciousness Explained (Little, Brown, 1991).
Brodie, Richard. Virus of the Mind (Integral Press, 1996).
Lynch, Aaron. Thought Contagion: how belief spreads through society  (Basic Books, 1996).
Aunger, Robert.  The Electric Meme: a new theory of how we think (Free Press, 2002).