Πώς να χακάρεις ένα μυαλό #19: Πολιτισμικοί ιοί

Βρίσκονται παντού τριγύρω.
Μερικοί είναι τόσο αρχαίοι, όσο και ο πολιτισμός ο ίδιος. Τα πλοκάμια τους είναι τόσο βαθιά ριζωμένα στην «πραγματικότητά» μας, που ίσως τους θεωρείς και δεδομένους. Προϋπήρχαν άλλωστε. Ένα αδυσώπητο status quo από το οποίο κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει. Ή μήπως όχι;

Οι πολιτισμικοί ιοί γεννήθηκαν με τις πρώτες κιόλας ανθρώπινες κοινωνίες. Ο σπόρος τους ήταν το φαντασιακό του ανθρώπου που εξελίσσονταν σε εξελιγμένη νοημοσύνη. Αν το καλοσκεφτείς, ήταν επόμενο να υπάρχουν, δοθέντος του τρόπου που λειτουργεί το μυαλό μας.

Μιλάω φυσικά για τα μνημίδια. Αν είσαι νέος αναγνώστης ή αναγνώστρια, ρίξε μια ματιά εδώ. Θα σου είναι πολύ πιο εύκολη και ενδιαφέρουσα η παρακάτω ανάγνωση.

Όσον αφορά τα πιο προχωρημένα παιδάκια, θα σας πάω λίγο πίσω στο χρόνο. Τότε που ήσασταν κανονικά παιδάκια. Θυμάστε το παιχνίδι «σπασμένο τηλέφωνο»; Όσοι δεν το γνωρίζετε, είστε άτυχοι, καθώς αποτελούσε εξαιρετική πηγή χαβαλέ για οποιαδήποτε βαριεστημένη παρέα.

Στο παιχνίδι αυτό, ο πρώτος ψιθύριζε μια φράση στο αυτί του διπλανού του, και εκείνος με τη σειρά του μετέφερε αυτή τη φράση, επίσης ψιθυριστά, στον δικό του διπλανό. Κάποια στιγμή η φράση θα έφτανε στον τελευταίο, ο οποίος θα την ανακοίνωνε φωναχτά, συνήθως προκαλώντας τα γέλια από το πόσο διαφορετική ήταν της αρχικής.

Φωτογραφία: gyaban

Βασικά πρόκειται για μία μικρογραφία της μνημιδιακής αναπαραγωγής στην πράξη. Αν κάποιος δεν άκουγε καλά το αρχικό μνημίδιο-φράση ή δεν το καταλάβαινε επαρκώς, τότε είτε θα το συμπλήρωνε επαγωγικά με βάση τις εμπειρίες του, είτε θα το παράλλαζε για να του ταιριάζει. Το αρχικό μνημίδιο θα μεταλλάσσονταν για να επιβιώσει!

Είναι αυτές οι μεταλλάξεις που προκαλούν το γέλιο στην παρέα των παιδιών που παίζουν «σπασμένο τηλέφωνο». Είναι επίσης αυτές οι μεταλλάξεις που δημιούργησαν τους πολιτισμικούς ιούς. Πανίσχυρα μνημιδιακά συμπλέγματα που μεταλλάχθηκαν για δύο και μόνο λόγους. Να αναπαραχθούν και να επιβιώσουν.

Ακριβώς. Τα μνημίδια, οι ιδέες ή όπως αλλιώς θέλεις πέστα, δεν υπάρχουν κατ’ ανάγκη για να σε κάνουν ευτυχισμένο ή ευτυχισμένη. Δεν είναι εδώ για να σου βελτιώσουν την ποιότητα ζωής και αδιαφορούν παντελώς για την ύπαρξή σου. Αυτά εξελίσσονται από μόνα τους, μέσω της αναπαραγωγής και των επιτυχημένων απογόνων τους. Διατηρώντας τα χαρακτηριστικά ενός διανοητικού ιού, διάφοροι πολιτισμικοί σχηματισμοί (που θα δούμε στα επόμενα άρθρα με πιο γαργαλιστικές λεπτομέρειες) διασπείρονται και εξελίσσονται προς… Προς τα πού;

Αν ποντάρεις στο «καλό της ανθρωπότητας», κλάψε από τώρα τα λεφτά σου. Γιατί ανεξαρτήτως της αρχικής τους πρόθεσης, όσο καλή κι αγαθή και αν ήταν, οι πολιτισμικοί ιοί γρήγορα μεταλλάσσονται προς ένα μόνο στόχο: την αναπαραγωγή.

Φτάνει τόσο η θεωρία. Ας κάνουμε ένα νοητικό πείραμα. Ας πάρουμε έναν από αυτούς τους πολιτισμικούς σχηματισμούς -συμπλέγματα μνημιδίων- και ας δούμε πως συμπεριφέρεται.

Φαντάζομαι ότι όλοι έχετε ακούσει για τους Μη Κυβερνητικούς Οργανισμούς, τις λεγόμενες ΜΚΟ. Αυτές είναι διάφορες οργανώσεις, που δεν υπάγονται ή ελέγχονται από την κυβέρνηση, οι οποίες έχουν καλή πρόθεση και συνήθως κοινωφελείς σκοπούς. Έστω λοιπόν ότι σε μια χώρα δραστηριοποιούνται 100 τέτοιες ΜΚΟ.

Τώρα, η «επιτυχία» μιας ΜΚΟ βασίζεται κυρίως σε δύο πράγματα: το να εξασφαλίσει πόρους και οικονομική ενίσχυση, καθώς και έναν ικανό αριθμό εθελοντών. Από αυτά όσο περισσότερα, τόσο καλύτερα.

Πέντε χρόνια μπροστά, οι περισσότερες από τις αρχικές μας ΜΚΟ έχουν κλείσει, όχι όμως επειδή δεν εξυπηρετούσαν τον αρχικό τους σκοπό, αλλά επειδή δεν ικανοποίησαν τα αρχικά αιτήματα των εσόδων και των εθελοντών!

Αυτά είναι και το κλειδί για την επιτυχία και συνέχισή τους. Οι ΜΚΟ που έκλεισαν δεν διέθεταν αρκετά ελκυστικά μνημίδια για να προσελκύσουν έσοδα ή εθελοντές, κι έτσι σταδιακά ατρόφησαν. Οι υπόλοιποι οργανισμοί, που διέθεταν τέτοιου είδους μνημίδια, άρχισαν να γίνονται όλο και πιο καλοί σε αυτό, δηλαδή την εισροή εσόδων και την εξασφάλιση εθελοντών. Τα μνημίδιά τους μεταλλάχθηκαν προς αυτή την κατεύθυνση με μοναδικό στόχο την καλύτερη επιβίωσή τους.

Θα μου πεις, «εντάξει - εξέλιξη - τι πειράζει;», αλλά θέλω να σου θυμίσω κάτι. Το ότι ένας πολιτισμικός σχηματισμός, όπως η ΜΚΟ, μεταλλάσσεται προς την καλύτερη επιβίωση και αναπαραγωγή, σημαίνει ότι ο αρχικός σκοπός περνάει σε δεύτερη μοίρα.

Σύντομα, οι επιτυχημένες ΜΚΟ για να επιβιώσουν του ανταγωνισμού, αρχίζουν να επενδύουν όλο και περισσότερα στην εύρεση χρημάτων και εθελοντών ΣΕ ΒΑΡΟΣ του αρχικού σκοπού. Αν δεν το κάνουν, και μιας και οι πόροι (χρήματα και άνθρωποι) σε μια χώρα είναι περιορισμένοι, αφήνουν το δρόμο ανοιχτό για μία αντίπαλη ΜΚΟ να τους ξεπεράσει, και τελικά να διαλυθούν από έλλειψη πόρων.

Σκεφτείτε λίγο πόσα έξοδα έχει μία ΜΚΟ. Από ενοικίαση εγκαταστάσεων και εκμίσθωση υπηρεσιών ή αγορά προϊόντων, μέχρι διαφημιστικές καμπάνιες και διανομή ενημερωτικών εντύπων (τα οποία επίσης κοστίζουν). Θα μπορούσαν να περικόψουν κεφάλαια από τη διαφήμιση για παράδειγμα, και να τα ρίξουν στον όποιο κοινωφελή σκοπό; Και αν ναι, πόσο θα άντεχε η ΜΚΟ που θα το έκανε ολοκληρωτικά, ή έστω σε ένα μεγαλύτερο βαθμό από τις υπόλοιπες, πράξη;

Το ηθικό δίδαγμα, αν σχεδιάζεις να ανοίξεις τη δική σου επιχείρηση, είναι ότι πρέπει να φροντίσεις να έχει «καλά» μνημίδια από την αρχή, και με τον όρο «καλά» εννοώ επιτυχημένα: μνημίδια που μπορούν να αυτό-αναπαράγονται από την πρώτη μέρα. Αν δεν συμβαίνει αυτό, τότε είτε η επιχείρησή σου θα «πιάσει πάτο» πολύ σύντομα, είτε τα μνημίδια της θα μεταλλαχθούν χωρίς έλεγχο από εσένα, και πιθανόν με μεγάλη απόκλιση από τον αρχικό σου στόχο και πρόθεση.

Μιας και μιλάμε για μετάδοση μνημιδίων, ας πιάσουμε μία από τις βασίλισσες των πολιτισμικών ιών σε αυτή την κατηγορία: την τηλεόραση. Μαζί βεβαίως με τα συμπαρομαρτούντα της, τα τηλεοπτικά προγράμματα και τις διαφημίσεις.

Φωτογραφία: javieralcalde

Γιατί την είπα «βασίλισσα»; Γιατί φυσικά είναι ένα πάρα πολύ καλό μέσο για μετάδοση μνημιδίων. Χιλιάδες άνθρωποι μπορεί να παρακολουθούν ταυτόχρονα το ίδιο πρόγραμμα. Σε παλιότερες εποχές, αυτή η μεταφορά μνημιδίων γίνονταν κυρίως με το εμπόριο από πόλη σε πόλη, και έπαιρνε δεκαετίες ή ακόμα και αιώνες! Σήμερα, τα μνημίδια από την τηλεόραση μεταφέρονται μέσα σε λίγα λεπτά.

Όσοι ώρα οι πιο «ψαγμένοι» ψάχνονται με υποσυνείδητα μηνύματα στις διαφημίσεις, το μήνυμα περνάει ανενόχλητο μπροστά από τη μύτη τους. Υποσυνείδητα μηνύματα μπορεί να υπάρχουν, μπορεί και όχι, σε διάφορες διαφημίσεις. Το γεγονός είναι από αναπόδεικτο έως μη-επαρκώς αποδεδειγμένο.

Εμένα με απασχολεί περισσότερο το προκείμενο. Ο τρόπος που μεταλλάσσονται οι διαφημίσεις για να σε χειραγωγήσουν είναι πολύ πιο τρομαχτικός. Αλλά δεν δίνεις σημασία, γιατί νομίζεις ότι τον βλέπεις. Για να δούμε λοιπόν…

Κίνδυνος!! Σεξ!! Φαγητό!! Υπακοή στην εξουσία!! Μερικά από τα αγαπημένα ουρλιαχτά της τηλεόρασης. Κουμπιά που σου τραβούν την προσοχή για να σε μολύνουν, χωρίς περιστροφές, υποσυνείδητα μηνύματα ή άλλους σκοτεινούς σχεδιασμούς. Ότι προβάλει η τηλεόραση ΕΞΕΛΙΧΘΗΚΕ να είναι έτσι.

Η πολυπλοκότητα μπορεί να προκύψει από την εξέλιξη και δεν χρειάζεται κανένα σχεδιασμό. Οι συνομωσιολόγοι μπορεί να πιστεύουν σε σκοτεινά κέντρα εξουσίας που τραβούν τα νήματα της αποχαύνωσης του κοσμάκη, αλλά αυτό μπορεί να είναι έτσι και εκ φύσεως. Δεν λέω ότι όλες οι θεωρίες συνομωσίας είναι αβάσιμες, απλώς τις περισσότερες φορές οι άνθρωποι παραβλέπουν αυτό το απλό πραγματάκι. Κλείνει η παρένθεση.

Τι γίνεται λοιπόν στην τηλεόραση; Οι καλύτερες εκπομπές παίρνουν περισσότερες διαφημίσεις. Οι περισσότερες διαφημίσεις δίνουν δουλειά στους διαφημιστές και καλύτερες πωλήσεις στους διαφημιζόμενους. Όλοι χαρούμενοι και για να παραμείνουν έτσι, θα πρέπει οι διαφημίσεις –το μάντεψες- να έχουν «καλά» μνημίδια.

Φυσικά δεν εξελίσσονται μόνο οι διαφημίσεις, αλλά και τα τηλεοπτικά προγράμματα για τους ίδιους λόγους. Απλώς θυμήσου την πορεία των πρωινάδικων και των reality shows. Από το πρώτο Big Brother μέχρι το σύγχρονο Master Chef, μερικές μνημιδιακές μεταλλάξεις δρόμος… Το πιο επιτυχημένο τηλεοπτικό πρόγραμμα θα καθορίσει σε μεγάλο βαθμό τις μελλοντικές εκπομπές.

Με τον καιρό, οι άνθρωποι της τηλεόρασης έμαθαν να μας πατούν τα κουμπιά όλο και πιο αποδοτικά. Έμαθαν να μας προγραμματίζουν με καλύτερους τρόπους. Για αυτό και δεν με ανησυχούν και τόσο τα «υποσυνείδητα» μηνύματα. Γιατί ο σχεδιασμός και η εξαπόλυση διανοητικών ιών είναι πολύ πιο άμεσο, πολύ πιο ανεξέλεγκτο και για αυτό πολύ πιο τρομαχτικό πράγμα.

Φωτογραφία: esendemirci

Ας δούμε πως εξελίχθηκαν οι διαφημίσεις για να γίνουν οι πολιτισμικοί ιοί που είναι σήμερα. Βρισκόμαστε στις αρχές τις δεκαετίας του 1980. «Αθώες» για τα σημερινά δεδομένα, εποχές. Οι πρώτες τηλεοπτικές διαφημίσεις αποτελούνται από χαρούμενα τραγουδάκια, προωθητικά σλόγκαν και animated ρεκλάμες. Διάφορες «δοκιμές» που τεστάρουν την επιτυχία τους στο αγοραστικό κοινό.

Κάποιες διαφημίσεις δουλεύουν, κάποιες όχι. Αυτές που δεν δουλεύουν γρήγορα εξαφανίζονται μαζί με τις επικοινωνιακές τους στρατηγικές, αφού δεν πωλούν ικανοποιητικά το όποιο προϊόν, και άρα δεν προσελκύουν τα χρήματα των υποψήφιων πελατών.

Αυτές που δουλεύουν αντιγράφονται σε επόμενη «φουρνιά» και στη μεταφορά εξελίσσονται είτε συνειδητά, είτε κατά τύχη (στην περίπτωση που οι δημιουργοί δεν κατάλαβαν καλά το συστατικό της επιτυχίας). Αυτό έκανε κάθε επόμενη γενιά διαφημίσεων ακόμα πιο επιτυχημένη. Γιατί αν για τον οποιονδήποτε λόγο η μετάλλαξη δεν απέδιδε, η νέα διαφήμιση θα εξαφανίζονταν και πάλι κάτω από το βάρος του ανταγωνισμού.

Είναι ακριβώς η ίδια διαδικασία με τα χρώματα των λουλουδιών, τα οποία εξελίχθηκαν για να προσελκύσουν τα έντομα να τα γονιμοποιήσουν. Νέες γενιές λουλουδιών με εντονότερα χρώματα είχαν περισσότερες πιθανότητες αναπαραγωγής έναντι των άλλων, και συνεπώς παρέμειναν, γιατί είχαν εξελικτικό πλεονέκτημα. Όλες οι μεταλλάξεις ήταν ουσιαστικά τυχαίες, όμως η φυσική επιλογή απέρριψε τις «μη-επιτυχημένες» με το πέρασμα του χρόνου.

Πίσω στις διαφημίσεις. Παίρνουμε τη χρονομηχανή μας και πάμε 40 χρόνια μπροστά στο σήμερα. Σχεδόν όλες οι διαφημίσεις, και χωρίς κάποια στοά ή σατανικό εγκέφαλο από πίσω, περιέχουν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο κουμπιά για φαγητό, σεξ ή κίνδυνο. Από τη στιγμή που δημιουργήθηκαν ήταν επόμενο να «θέλουν» να γίνουν πιο αποδοτικές, περικλείοντας τα. Σύντομα αρχίζουν να περικλείουν και δευτερογενή μνημίδια, όπως είναι η βοήθεια προς τα παιδιά, το να ανήκεις κάπου, η υπακοή στην εξουσία, κλπ.

Φωτογραφία: mysticblu3

Δεν γνωρίζω βέβαια σε τι βαθμό οι διαφημιστές τα κατάλαβαν αυτά μέσω της trial-error διαδικασίας που ακολουθούσαν. Αυτό όμως, όπως είδαμε, είναι τελικά ανεξάρτητο σε μεγάλο βαθμό από την πορεία της εξέλιξης των ίδιων των διαφημίσεων! Οι διαφημίσεις θα κατέληγαν σε αυτές που έχουμε σήμερα, ακόμα και αν κανένας δεν είχε ιδέα για όλα αυτά.

Σαφέστατα είχαν κάποια ιδέα, και αυτό τους ρίχνει για κάποιο λόγο στα μάτια του κόσμου. Όμως το ποια ακριβώς επίδραση θα μπορούσαν να έχουν απέναντι στις δυνάμεις της εξέλιξης είναι κάτι που δεν μπορούμε να ξέρουμε με ακρίβεια. Όπως και να έχει, πλέον έχουμε ένα μοντέλο για το πώς δημιουργήθηκε η κατάσταση χωρίς να χρειάζεται να κατηγορήσουμε κανέναν.

Είναι πολύ βολικό να «κουνάμε το δάχτυλο» σε ανθρώπους ή ομάδες για την παρακμή του πολιτισμού μας. Άλλα όταν αυτός κινείται προς τα πιο ισχυρά μνημίδια, αυτό είναι τελείως αναποτελεσματικό και κοντόφθαλμο.

Αν πραγματικά θες να δούμε τα πράγματα σοβαρά, και όχι να «κρύβεσαι» πίσω από το δάχτυλο που κουνάς, ο μόνος τρόπος για να πολεμήσεις τους πολιτισμικούς ιούς είναι η συνείδηση του δικού σου προγραμματισμού. Ο συνειδητός προγραμματισμός σου από εσένα για σένα, με μνημίδια που θα σε πάνε εκεί που θες να πας, και όχι με τυχαία (αλλά επιτυχημένα) μνημίδια που σε τραβούν από δω κι από κει για τους δικούς τους σκοπούς.

Οπότε χρειάζεται πρώτα από όλα, μια όσο το δυνατόν πιο «τίμια» ματιά προς τα μέσα. Ποια μνημίδια «σε απαρτίζουν» και κυρίως, που θες να πας;

ΛΟΙΠΑ ΜΕΤΑΙΣΘΗΣΙΟΓΟΝΑ
(Βιβλιογραφία και προτεινόμενα αναγνώσματα)

Brodie, Richard. Virus of the Mind (Integral Press, 1996).
Lynch, Aaron. Thought Contagion: how belief spreads through society  (Basic Books, 1996).
Aunger, Robert.  The Electric Meme: a new theory of how we think (Free Press, 2002).
Dalton, Richard. I Am Not My Thoughts: Mastering Your Memes & Turning the Tables on Mental Slavery (Value Life Associates, 2016).